W przejściu od „klasy samej w sobie” (kategorii ludzi mających wspólny stosunek do środków produkcji) do „klasy dla siebie” (warstwy zorganizowanej w aktywnym dążeniu do realizacji własnych interesów) nacisk w analizie marksistowskiej kładziony był na rozwój rewolucyjnej świadomości klasowej wśród robotników. Z reguły ukonstytuowanie się tej klasy samo w sobie wiąże się z zespołem zmiennych środowiskowych (koncentracja w fabrykach, komunikacja, mechanizacja), charakterystycznym sposobem życia i charakterystycznymi działaniami kulturowymi, z których wszystkie wprowadzają klasę robotniczą w konflikt z innymi klasami jako „klasę przeciw kapitałowi”. Jednak dopiero wtedy, gdy te obiektywne cechy wytworzą świadomość wspólnych interesów zakorzenionych w procesie produkcji i doprowadzą do praktycznego działania poprzez reprezentację polityczną, można mówić o świadomości klasowej w sensie marksowskim. Marks wielokrotnie wskazywał na powiązania między tymi dwoma analitycznie odrębnymi etapami, ale łatwa dwubiegunowość proletariat kontra burżuazja, którą odnajdujemy w Manifeście partii komunistycznej (1848), w innych jego pismach jest często zastępowana złożoną współzależnością między ideologią, kulturą i reprezentacjami politycznymi (jak na przykład w 18. brumaire’u Ludwika Bonaparte, 1852). Tutaj „frakcje klasowe” związane z konkretnymi formami własności angażują się w niezliczone polityczne zmagania, wykorzystując zróżnicowane uniwersum symboliczne i konkurujące ze sobą dyskursy, a wszystko to pod auspicjami wielopłaszczyznowego państwa.
Jakkolwiek wiele wskazówek na temat historycznej kontyngencji świadomości klasowej można znaleźć u Marksa, jego nacisk wciąż kładzie się na nieuchronność realizacji rzeczywistych interesów, nawet jeśli czasami środki pojawiają się przypadkowo – jak w przypadku Komuny Paryskiej. Także tutaj Marks dostrzegał jedynie „złudne uprzedzenia”, a nie rzeczywiste interesy oddzielające chłopów od proletariuszy, i przewidywał, że producenci wiejscy jako frakcja klasowa weszli w okres rozkładu. Tę złożoną grę między pozorną nieuchronnością klasy a jej problematyczną artykulacją ujmuje słynny aforyzm E.P. Thompsona: „jeśli doświadczenie wydaje się zdeterminowane, świadomość klasowa nie”.
Większość koncepcji proletariackiej świadomości klasowej przedstawia jej rozwój jako eksplozję masowej świadomości, której kulminacją jest jakiś współczesny odpowiednik szturmu na Pałac Zimowy. Jednakże w interesującej próbie wprowadzenia teorii racjonalnego wyboru do analizy marksistowskiej John Elster („Marksizm, funkcjonalizm i teoria gier”, Theory and Society, 1982) dowodzi, że klasa świadoma klasowo to taka, która rozwiązała problem gapowicza. Oznacza to, że świadomość klasowa jest zdolnością organizacji klasowych do realizowania celów klasowych poprzez kontrolowanie walk sekcyjnych, a zatem jest atrybutem organizacji, a nie jednostek: jest to zdolność klasy do zachowania się jako podmiot zbiorowy. Z tego punktu widzenia chodzi o zdolność organizacji klasowych (takich jak związki zawodowe) do mobilizowania członków za centralnie zorganizowanymi inicjatywami w imieniu klasy, a nie partykularnych interesów, a także, po zmobilizowaniu, do powstrzymywania grup, które chciałyby „jeździć na gapę” lub dążyć do osiągnięcia sekcyjnych korzyści zbiorowym kosztem. Niemal paradoksalnie więc świadomość klasowa oznacza brak bojowości przemysłowej i spontanicznych akcji masowych, ponieważ cele klasowe są realizowane przez wysoce scentralizowaną organizację pracowniczą.