Wczesne życie
Syn Aloisa Hitlera (1837-1903), austriackiego urzędnika celnego, Adolf Hitler porzucił szkołę średnią, a po śmierci matki w 1907 roku przeniósł się do Wiednia. Dwukrotnie oblał egzamin wstępny na Akademię Sztuk Pięknych. Jego zaciekły antysemityzm (być może pod wpływem Karla Luegera) i polityczne harangi odwiodły od niego wielu znajomych. W 1913 osiadł w Monachium, a z chwilą wybuchu I wojny światowej wstąpił do armii bawarskiej. W czasie wojny został zagazowany i ranny; jako kapral otrzymał Krzyż Żelazny za waleczność. Wojna zaostrzyła jego skrajny nacjonalizm, a klęskę Niemiec obwiniał o zdradę Żydów i marksistów. Po powrocie do Monachium przyłączył się do garstki innych nacjonalistycznych weteranów w Niemieckiej Partii Robotniczej.
Partia Nazistowska
W 1920 roku Niemiecka Partia Robotnicza zmieniła nazwę na Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię Robotniczą, czyli Nazistowską, a w 1921 roku została zreorganizowana z Hitlerem jako przewodniczącym. Hitler uczynił z niej organizację paramilitarną i zdobył poparcie tak znanych nacjonalistów, jak feldmarszałek Ludendorff. 8 listopada 1923 r. Hitler podjął próbę „puczu piwnego”, którego celem było obalenie rządu republikańskiego. Czołowi bawarscy urzędnicy (sami niezadowoleni nacjonaliści) zostali otoczeni na spotkaniu w monachijskiej piwiarni przez nazistowską milicję, czyli oddziały szturmowe, i zmuszeni do złożenia przysięgi lojalności wobec tej „rewolucji”. Po odzyskaniu wolności użyli oni Reichswehry, by pokonać puczystów. Hitler uciekł, ale wkrótce został aresztowany i skazany na pięć lat więzienia w twierdzy Landsberg. Odsiedział dziewięć miesięcy.
Pucz sprawił, że Hitler stał się znany w całych Niemczech. W więzieniu podyktował Rudolfowi Hessowi zawiesistą Mein Kampf, pełną antysemickich wylewów, kultu władzy, pogardy dla moralności obywatelskiej i strategii dominacji nad światem. Stała się ona biblią narodowego socjalizmu. Pod opieką Hitlera i Gregora Strassera, wspomaganych przez Josefa Goebbelsa, a od 1928 r. przez Hermanna Goeringa, partia rozwijała się powoli, aż do momentu, gdy depresja gospodarcza, która rozpoczęła się w 1929 r., przyniosła jej masowe poparcie.
Powstanie Hitlera do władzy
Niemcom obciążonym reparacjami dla zwycięzców I Wojny Światowej, zagrożonym hiperinflacją, politycznym chaosem i możliwym przejęciem władzy przez komunistów, Hitler, szalony, ale magnetyczny, oferował kozły ofiarne i rozwiązania. Ekonomicznie zgnębionym obiecywał zniszczenie „żydowskich finansistów”, robotnikom – bezpieczeństwo. Zyskał wsparcie finansowe bankierów i przemysłowców dzięki swojemu zajadłemu antykomunizmowi i obietnicom kontrolowania związków zawodowych.
Hitler miał przenikliwe i złowrogie spojrzenie na psychologię mas, był mistrzem intryg i manewrów. Po uzyskaniu niemieckiego obywatelstwa w Brunszwiku wystartował w wyborach prezydenckich w 1932 r., przegrywając z popularnym bohaterem wojennym Paulem von Hindenburgiem, ale umacniając swoją pozycję dzięki fałszywej obietnicy poparcia kanclerza Franza von Papena, który zniósł zakaz działalności oddziałów szturmowych (czerwiec 1932 r.).
Gdy naziści zostali wybrani największą partią w Reichstagu (lipiec 1932 r.), Hindenburg zaproponował Hitlerowi podrzędne stanowisko w rządzie. Hitler domagał się naczelnego stanowiska i szerokich uprawnień. Kanclerzem został Kurt von Schleicher, który 28 stycznia 1933 r. podał się do dymisji. W obliczu upadku rządu parlamentarnego i zaciętych walk między nazistami a komunistami, Hindenburg, za namową von Papena, powołał Hitlera na kanclerza koalicyjnego gabinetu, odmawiając mu nadzwyczajnych uprawnień. Popierany przez Alfreda Hugenberga, Hitler objął urząd 30 stycznia.
Hitler u władzy
Nowy władca Niemiec był mistrzem makiawelicznej polityki. Hitler obawiał się działek i mocno wierzył w swoją misję osiągnięcia supremacji tak zwanej rasy aryjskiej, którą nazywał „rasą panów”. Po legalnym dojściu do władzy, użył brutalności i przewrotu, aby przeprowadzić „pełzający zamach stanu” i przekształcić państwo w swoją dyktaturę. Winą za pożar Reichstagu 27 lutego obarczył komunistów, a dzięki podsycaniu antykomunistycznej histerii naziści i nacjonaliści zdobyli w wyborach 5 marca ledwie większość miejsc w Reichstagu. Po wykluczeniu komunistów, wśród pokazu siły oddziałów szturmowych, Reichstag przegłosował nadanie Hitlerowi dyktatorskich uprawnień.
Od pierwszych dni hitlerowskiej „Trzeciej Rzeszy” (jej historia – patrz: Niemcy; narodowy socjalizm; II wojna światowa) przeciwnicy polityczni, tacy jak von Schleicher i Gregor Strasser (który zrezygnował z członkostwa w nazistowskiej organizacji), byli mordowani lub osadzani w więzieniach, a niektórzy naziści, między innymi Ernst Roehm, sami poddawani byli czystkom. Żydów, socjalistów, komunistów i innych ścigano, aresztowano lub zamordowano. Rząd, prawo i edukacja stały się przybudówkami narodowego socjalizmu. Po śmierci Hindenburga w 1934 roku kanclerstwo i prezydentura zostały zjednoczone w osobie Führera. Heil Hitler! stało się obowiązkową formą pozdrowienia, a kult Führera był propagowany.
W 1938 roku, pośród starannie pielęgnowanego skandalu, Hitler zdymisjonował najwyższych dowódców armii i podzielił ich władzę między siebie i wiernych podwładnych, takich jak Wilhelm Keitel. Przygotowując się do wojny, Hitler zastąpił zawodowych dyplomatów nazistami, takimi jak Joachim von Ribbentrop. Wielu dawnych wątpiących nawróciło się dzięki śmiałym dyplomatycznym zamachom Hitlera, poczynając od niemieckiego dozbrojenia. Aby osiągnąć swoje ekspansjonistyczne cele, Hitler zmuszał mniejsze kraje do ustępstw terytorialnych, a wśród większych państw europejskich wykorzystywał pragnienie pokoju i strach przed komunizmem. Aby zapobiec odwetowi, twierdził, że jedynie naprawia uciążliwy traktat wersalski.
Benito Mussolini został jego sojusznikiem, a Włochy stopniowo stawały się satelitą Niemiec. Hitler pomógł Franco ustanowić dyktaturę w Hiszpanii. Na rozkaz Hitlera zamordowano austriackiego kanclerza Engelberta Dollfussa, a w wyniku Anschlussu Austria została przyłączona do Rzeszy. Hitler wykorzystał kwestię „prześladowanych” Niemców w Czechosłowacji do przeforsowania paktu monachijskiego, w którym Anglia, Francja i Włochy zgodziły się na niemiecką aneksję Kraju Sudeckiego w Czechosłowacji (1938).
II wojna światowa
Pakt o nieagresji Hitlera (VIII, 1939 r.) ze Stalinem pozwolił mu na inwazję na Polskę (1 września), rozpoczynając II wojnę światową, podczas gdy Stalin przyłączył Łotwę, Litwę i Estonię do ZSRR i zaatakował wschodnią Polskę; Hitler przestrzegał paktu tylko do czasu, gdy uznał za stosowne zaatakować ZSRR (czerwiec 1941 r.). W grudniu 1941 r. przejął osobiste kierownictwo nad strategią wojenną, co doprowadziło do katastrofy. Na początku 1943 r. odmówił uznania porażki w bitwie pod Stalingradem (obecnie Wołgograd), przynosząc śmierć ogromnej liczbie niemieckich żołnierzy. Gdy fala wojny obróciła się przeciwko Hitlerowi, jego masowa eksterminacja Żydów, nadzorowana przez Adolfa Eichmanna, została przyspieszona, a on sam dał coraz większą władzę Heinrichowi Himmlerowi i przerażającej tajnej policji, Gestapo i SS (Schutzstaffel).
Upadek Hitlera i Trzeciej Rzeszy
W lipcu 1944 r. sytuacja militarna Niemiec była rozpaczliwa, a grupa wysokich urzędników wojskowych i cywilnych (w tym feldmarszałek Erwin von Witzleben i Karl Goerdeler) próbowała dokonać zamachu. Hitler uniknął eksplozji bomby z lekkimi obrażeniami; większość spiskowców została stracona. Mimo że na początku 1945 roku wojna była już beznadziejnie przegrana, Hitler nalegał, by Niemcy walczyli do końca. Podczas ostatecznego upadku Niemiec w kwietniu 1945 roku Hitler potępił nazistowskich przywódców, którzy chcieli negocjować, i pozostał w Berlinie, gdy szturmowali go Rosjanie.
29 kwietnia Hitler poślubił swoją długoletnią kochankę Evę Braun, a 30 kwietnia popełnili razem samobójstwo w podziemnym bunkrze budynku urzędu kanclerskiego, nakazując spalenie swoich ciał. Hitler pozostawił Niemcy zniszczone; jego spuścizną jest pamięć o jednej z najstraszliwszych tyranii czasów nowożytnych.
Bibliografia:
Bibliografia
Zobacz jego Mein Kampf (kompletny wyd. 1940), Tajne rozmowy Hitlera, 1941-1944 (wyd. 1953) i Tajna księga Hitlera (wyd. 1962). Zob. też biografie A. Bullocka (rev. ed. 1964), B. F. Smitha (1968), J. C. Festa (tr. 1974) i I. Kershawa (2 t., 1999, 2000); H. R. R. Smitha (1999, 2000), 1999, 2000); H. R. Trevor-Roper, The Last Days of Hitler (1947); W. A. Jenks, Vienna and the Young Hitler (1960); W. Maser, Hitler (tr. 1973); R. E. Hertzstein, Adolf Hitler and the German Trauma, 1913-1945 (1974); R. i C. Winston, Hitler (1974); R. Hamilton, Who Voted for Hitler? (1982); J. Lukacs, The Hitler of History (1997); R. Rosenbaum, Explaining Hitler (1998); F. Redlich, Hitler: Diagnosis of a Destructive Prophet (1998).