W starożytnościEdit
Epos o Gilgameszu wywarł znaczący wpływ na Iliadę i Odyseję, dwa poematy epickie napisane w starożytnej Grecji w VIII wieku p.n.e. Według Barry’ego B. Powella, amerykańskiego badacza klasycznego, wcześni Grecy byli prawdopodobnie wystawieni na działanie mezopotamskich tradycji ustnych poprzez ich rozległe powiązania z cywilizacjami starożytnego Bliskiego Wschodu i to wystawienie spowodowało podobieństwa, które są widoczne między Eposem Gilgamesza a eposami homeryckimi. Walter Burkert, niemiecki klasyk, zauważa, że scena w Tablicy VI Eposu o Gilgameszu, w której Gilgamesz odrzuca zaloty Isztar, a ona skarży się przed swoją matką Antu, ale zostaje łagodnie skarcona przez swojego ojca Anu, jest bezpośrednio sparalelizowana w Księdze V Iliady. W tej scenie Afrodyta, późniejsza grecka adaptacja Isztar, zostaje zraniona przez bohatera Diomedesa i ucieka na Olimp, gdzie płacze przed swoją matką Dione i zostaje łagodnie skarcona przez swojego ojca Zeusa.
Powell zauważa, że wersy otwierające Odyseję wydają się być echem wersów otwierających Epopeję Gilgamesza. Fabuła Odysei również wykazuje wiele podobieństw do Eposu o Gilgameszu. Zarówno Gilgamesz, jak i Odyseusz spotykają kobietę, która potrafi zamieniać mężczyzn w zwierzęta: Isztar (w przypadku Gilgamesza) i Circe (w przypadku Odyseusza). W Odysei Odyseusz oślepia olbrzymiego cyklopa o imieniu Polifemus, co wykazuje podobieństwo do zabicia Humbaby przez Gilgamesza w Eposie o Gilgameszu. Zarówno Gilgamesz, jak i Odyseusz odwiedzają Podziemie i obaj okazują się nieszczęśliwi, żyjąc w innym świecie, w raju, w obecności atrakcyjnej kobiety: Siduri (dla Gilgamesza) i Kalipso (dla Odyseusza). Wreszcie obaj bohaterowie mają szansę na nieśmiertelność, ale ją zaprzepaszczają (Gilgamesz, gdy traci roślinę, a Odyseusz, gdy opuszcza wyspę Kalipso).
W zwoju z Qumran znanym jako Księga Olbrzymów (ok. 100 p.n.e.) imiona Gilgamesza i Humbaby pojawiają się jako dwaj przedpotopowi olbrzymi, oddane (w formie spółgłoskowej) jako glgmš i ḩwbbyš. Ten sam tekst był później używany na Bliskim Wschodzie przez sekty manichejskie, a arabska forma Gilgamish/Jiljamish przetrwała jako imię demona według egipskiego duchownego Al-Suyuti (ok. 1500).
Historia narodzin Gilgamesza nie jest zapisana w żadnym zachowanym tekście sumeryjskim lub akkadyjskim, ale jej wersja jest opisana w De Natura Animalium (O naturze zwierząt) 12.21, zwykłej książce, która została napisana po grecku około 200 r. n.e. przez zhellenizowanego rzymskiego oratora Aeliana. Zgodnie z opowieścią Aeliana, wyrocznia powiedziała królowi Babilończyków Seuechorosowi, że jego wnuk Gilgamos go obali. Aby temu zapobiec, Seuechoros trzymał swoją jedyną córkę pod ścisłą strażą na Akropolu w Babilonie, ale mimo to zaszła ona w ciążę. Obawiając się gniewu króla, strażnicy zrzucili niemowlę ze szczytu wysokiej wieży. Orzeł uratował chłopca w locie i zaniósł go do sadu, gdzie ostrożnie go położył. Opiekun sadu odnalazł chłopca i wychował go, nadając mu imię Gilgamos (Γίλγαμος). W końcu Gilgamos powrócił do Babilonu i obalił swego dziadka, ogłaszając się królem. Narracja o narodzinach opisana przez Aeliana wpisuje się w tę samą tradycję, co inne bliskowschodnie legendy o narodzinach, takie jak te o Sargonie, Mojżeszu i Cyrusie. Theodore Bar Konai (ok. AD 600), pisząc w języku syriackim, również wspomina króla Gligmosa, Gmigmosa lub Gamigosa jako ostatniego z linii dwunastu królów, którzy byli współcześni patriarchom od Pelega do Abrahama; to zdarzenie jest również uważane za ślad dawnej pamięci Gilgamesza.
Współczesne ponowne odkrycieEdit
Akadyjski tekst Eposu o Gilgameszu został po raz pierwszy odkryty w 1849 roku n.e. przez angielskiego archeologa Austena Henry’ego Layarda w Bibliotece Aszurbanipala w Niniwie.:95 Layard poszukiwał dowodów na potwierdzenie historyczności wydarzeń opisanych w Biblii Hebrajskiej, czyli chrześcijańskim Starym Testamencie, który, jak wówczas uważano, zawierał najstarsze teksty na świecie. Zamiast tego, jego wykopaliska oraz wykopaliska innych osób po nim ujawniły istnienie znacznie starszych tekstów mezopotamskich i pokazały, że wiele z historii zawartych w Starym Testamencie może w rzeczywistości pochodzić z wcześniejszych mitów opowiadanych na całym starożytnym Bliskim Wschodzie. Pierwsze tłumaczenie Eposu o Gilgameszu zostało dokonane na początku lat 70. XIX w. przez George’a Smitha, pracownika naukowego British Museum, który opublikował historię potopu z tablicy XI w 1880 r. pod tytułem The Chaldean Account of Genesis. Imię Gilgamesza zostało pierwotnie błędnie odczytane jako Izdubar.
Wczesne zainteresowanie Eposem Gilgamesza wynikało niemal wyłącznie z opowieści o potopie z Tablicy XI. Opowieść o potopie przyciągnęła ogromną uwagę opinii publicznej i wzbudziła szerokie kontrowersje naukowe, podczas gdy reszta eposu została w dużej mierze zignorowana. Większość uwagi poświęconej Eposowi o Gilgameszu pod koniec XIX i na początku XX w. pochodziła z krajów niemieckojęzycznych, w których toczyły się spory na temat związku między Babel und Bibel („Babilon i Biblia”).
W styczniu 1902 r. niemiecki asyriolog Friedrich Delitzsch wygłosił w Sing-Akademie zu Berlin wykład przed cesarzem i jego żoną, w którym dowodził, że historia o potopie w Księdze Rodzaju została bezpośrednio skopiowana z Eposu o Gilgameszu. Wykład Delitzscha był tak kontrowersyjny, że do września 1903 r. udało mu się zebrać 1350 krótkich artykułów z gazet i czasopism, ponad 300 dłuższych i dwadzieścia osiem broszur, wszystkie napisane w odpowiedzi na ten wykład, jak również na inny wykład o związku między Kodeksem Hammurabiego a Prawem Mojżesza w Torze. Artykuły te były w przeważającej większości krytyczne wobec Delitzscha. Cesarz zdystansował się od Delitzscha i jego radykalnych poglądów i jesienią 1904 roku Delitzsch został zmuszony do wygłoszenia trzeciego wykładu w Kolonii i Frankfurcie nad Menem, a nie w Berlinie. Domniemany związek między Eposem o Gilgameszu a Biblią hebrajską stał się później główną częścią argumentacji Delitzscha w jego książce Die große Täuschung (Wielkie oszustwo) z lat 1920-21, według której Biblia hebrajska była nieodwracalnie „skażona” przez wpływy babilońskie i że tylko poprzez całkowite wyeliminowanie ludzkiego Starego Testamentu chrześcijanie mogliby w końcu uwierzyć w prawdziwe, aryjskie przesłanie Nowego Testamentu.
Wczesne nowoczesne interpretacjeEdit
Pierwszą nowoczesną literacką adaptacją Eposu o Gilgameszu była Isztar i Izdubar (1884) Leonidasa Le Cenci Hamiltona, amerykańskiego prawnika i biznesmena. Hamilton posiadał podstawową znajomość języka akkadyjskiego, którą przyswoił sobie z książki Archibalda Sayce’a (1872 Assyrian Grammar for Comparative Purposes). Książka Hamiltona opierała się w dużej mierze na tłumaczeniu Eposu o Gilgameszu dokonanym przez Smitha, ale wprowadziła też poważne zmiany. Na przykład, Hamilton całkowicie pominął słynną historię potopu i zamiast tego skupił się na romantycznym związku Isztar i Gilgamesza. Isztar i Izdubar rozszerzył pierwotne około 3000 wersów Eposu o Gilgameszu do około 6000 rymujących się paraboli zgrupowanych w czterdziestu ośmiu kantach. Hamilton znacząco zmienił większość postaci i wprowadził zupełnie nowe epizody, których nie było w oryginalnym eposie. Pod znacznym wpływem „Rubajjata Omara Chajjama” Edwarda FitzGeralda i „Światła Azji” Edwina Arnolda, bohaterowie Hamiltona ubierają się bardziej jak dziewiętnastowieczni Turcy niż starożytni Babilończycy. Hamilton zmienił również ton eposu z „ponurego realizmu” i „ironicznej tragedii” oryginału na „pogodny optymizm” wypełniony „słodkimi dźwiękami miłości i harmonii”.
W swojej książce z 1904 roku Das Alte Testament im Lichte des alten Orients, niemiecki asyriolog Alfred Jeremias zrównał Gilgamesza z królem Nimrodem z Księgi Rodzaju i argumentował, że siła Gilgamesza musi pochodzić z jego włosów, tak jak bohatera Samsona z Księgi Sędziów, i że musiał on wykonać Dwanaście Prac, tak jak bohater Herakles w mitologii greckiej. W swojej książce „Das Gilgamesch-Epos in der Weltliteratur” z 1906 r. orientalista Peter Jensen oświadczył, że Epos Gilgamesza jest źródłem prawie wszystkich historii w Starym Testamencie, argumentując, że Mojżesz jest „Gilgameszem z Exodusu, który ratuje dzieci Izraela z dokładnie takiej samej sytuacji, w jakiej znaleźli się mieszkańcy Erech na początku babilońskiego eposu”. Następnie argumentował, że Abraham, Izaak, Samson, Dawid i różne inne postacie biblijne są niczym więcej niż dokładnymi kopiami Gilgamesza. W końcu oświadczył, że nawet Jezus jest „niczym innym jak izraelskim Gilgameszem. Jest tylko dodatkiem do Abrahama, Mojżesza i niezliczonych innych postaci z tej sagi”. Ideologia ta stała się znana jako Panbabylonianizm i została niemal natychmiast odrzucona przez uczonych głównego nurtu. Najbardziej zagorzałymi krytykami panbabilonizmu byli ci, którzy związani byli z powstającą Religionsgeschichtliche Schule. Hermann Gunkel odrzucił większość rzekomych podobieństw Jensena między Gilgameszem a postaciami biblijnymi jako bezpodstawną sensację. Stwierdził, że Jensen i inni podobni mu asyriolodzy nie zrozumieli złożoności nauki o Starym Testamencie i wprowadzili uczonych w błąd „rzucającymi się w oczy błędami i niezwykłymi aberracjami”.
W krajach anglojęzycznych dominującą interpretacją naukową na początku XX wieku była ta zaproponowana pierwotnie przez Sir Henry’ego Rawlinsona, Pierwszego Baroneta, który twierdził, że Gilgamesz jest „bohaterem solarnym”, którego działania reprezentują ruchy słońca, a dwanaście tablic jego eposu reprezentuje dwanaście znaków babilońskiego zodiaku. Austriacki psychoanalityk Sigmund Freud, opierając się na teoriach Jamesa George’a Frazera i Paula Ehrenreicha, zinterpretował Gilgamesza i Eabaniego (wcześniej błędnie odczytanego jako Enkidu) jako reprezentujących odpowiednio „człowieka” i „surową zmysłowość”. Porównał ich do innych postaci braci w mitologii światowej, zauważając: „Jeden jest zawsze słabszy od drugiego i umiera wcześniej. W Gilgameszu ten odwieczny motyw nierównej pary braci posłużył do przedstawienia relacji między mężczyzną a jego libido.” Widział on również Enkidu jako reprezentanta łożyska, „słabszego bliźniaka”, który umiera wkrótce po urodzeniu. Przyjaciel i uczeń Freuda, Carl Jung, często omawia Gilgamesza w swoim wczesnym dziele Symbole der Wandlung (1911-1912). Przytacza on na przykład seksualny pociąg Isztar do Gilgamesza jako przykład kazirodczego pożądania matki do syna, Humbaba jako przykład opresyjnej postaci ojca, którego Gilgamesz musi pokonać, a sam Gilgamesz jako przykład człowieka, który zapomina o swojej zależności od nieświadomości i zostaje ukarany przez „bogów”, którzy ją reprezentują.
Współczesne interpretacje i znaczenie kulturoweEdit
W latach po II wojnie światowej Gilgamesz, wcześniej niejasna postać znana tylko przez kilku uczonych, stopniowo stawał się coraz bardziej popularny wśród współczesnych odbiorców. Egzystencjalna tematyka Eposu o Gilgameszu sprawiła, że w latach powojennych był on szczególnie atrakcyjny dla niemieckich autorów. W swojej egzystencjalistycznej powieści z 1947 roku Die Stadt hinter dem Strom niemiecki powieściopisarz Hermann Kasack przekształcił elementy eposu w metaforę następstw zniszczeń II wojny światowej w Niemczech, przedstawiając zbombardowane miasto Hamburg jako przypominające przerażający świat podziemny, który Enkidu widział w swoim śnie. W opus magnum Hansa Henny Jahnna Rzeka bez brzegów (1949-1950), środkowa część trylogii koncentruje się na kompozytorze, którego dwudziestoletni homoerotyczny związek z przyjacielem odzwierciedla związek Gilgamesza z Enkidu i którego arcydzieło okazuje się symfonią o Gilgameszu.
The Quest of Gilgamesh, słuchowisko Douglasa Geoffreya Bridsona z 1953 roku, pomogło spopularyzować epos w Wielkiej Brytanii. W Stanach Zjednoczonych Charles Olson wychwalał epos w swoich wierszach i esejach, a Gregory Corso wierzył, że zawiera on starożytne cnoty zdolne uleczyć to, co postrzegał jako współczesną degenerację moralną. Postfiguratywna powieść Gilgamesch Guido Bachmanna z 1966 roku stała się klasyką niemieckiej „literatury queer” i wyznaczyła trwający dziesiątki lat międzynarodowy trend literacki, polegający na przedstawianiu Gilgamesza i Enkidu jako homoseksualnych kochanków. Ten trend okazał się tak popularny, że sam „Epos o Gilgameszu” został włączony do The Columbia Anthology of Gay Literature (1998) jako jedno z najważniejszych wczesnych dzieł tego gatunku. W latach 70. i 80. feministyczni krytycy literaccy analizowali Epos o Gilgameszu jako dowód na przejście od pierwotnego matriarchatu całej ludzkości do współczesnego patriarchatu. Wraz z rozwojem ruchu ekologicznego w Europie, historia Gilgamesza zaczęła być postrzegana przez pryzmat ekologii, ze śmiercią Enkidu symbolizującą oddzielenie człowieka od natury.
Theodore Ziolkowski, badacz literatury współczesnej, stwierdza, że „w przeciwieństwie do większości innych postaci z mitu, literatury i historii, Gilgamesz ustanowił siebie jako autonomiczny byt lub po prostu imię, często niezależne od epickiego kontekstu, w którym pierwotnie stał się znany. (Jako analogiczne przykłady można pomyśleć na przykład o Minotaurze czy potworze Frankensteina).” Epos o Gilgameszu został przetłumaczony na wiele głównych języków świata i stał się podstawą amerykańskich zajęć z literatury światowej. Wielu współczesnych autorów i powieściopisarzy czerpało z niego inspirację, m.in. amerykański awangardowy kolektyw teatralny „The Gilgamesh Group” oraz Joan London w powieści Gilgamesh (2001). W Wielkiej powieści amerykańskiej (1973) Philipa Rotha pojawia się postać o imieniu „Gil Gamesh”, który jest gwiazdą miotacza fikcyjnej drużyny baseballowej z lat 30. XX wieku, zwanej „Patriot League”.
Począwszy od końca XX wieku Epopeja Gilgamesza zaczęła być ponownie czytana w Iraku. Saddam Hussein, były prezydent Iraku, przez całe życie fascynował się Gilgameszem. Pierwsza powieść Husseina Zabibah and the King (2000) to alegoria wojny w Zatoce Perskiej, rozgrywająca się w starożytnej Asyrii, łącząca elementy Eposu o Gilgameszu i Tysiąca i jednej nocy. Podobnie jak Gilgamesz, król na początku powieści jest brutalnym tyranem, który nadużywa swojej władzy i gnębi swój lud, ale dzięki pomocy prostej kobiety o imieniu Zabibah, wyrasta na bardziej sprawiedliwego władcę. Kiedy w lutym 2003 roku Stany Zjednoczone naciskały na Husajna, by ustąpił, wygłosił on przemówienie do grupy swoich generałów, w którym przedstawił ten pomysł w pozytywnym świetle, porównując się do bohatera eposu.
Badacze tacy jak Susan Ackerman i Wayne R. Dynes zauważyli, że język użyty do opisania relacji Gilgamesza z Enkidu wydaje się mieć homoerotyczne implikacje. Ackerman zauważa, że kiedy Gilgamesz zasłania ciało Enkidu, Enkidu jest porównywany do „panny młodej”. Ackerman stwierdza, że „to, że Gilgamesz, według obu wersji, będzie kochał Enkidu 'jak żonę' może dodatkowo sugerować stosunek seksualny.”
W 2000 roku na Uniwersytecie w Sydney w Australii odsłonięto nowoczesny posąg Gilgamesza autorstwa asyryjskiego rzeźbiarza Lewisa Batrosa.