1 stycznia może być dniem żalu i refleksji – czy naprawdę potrzebowałem tej piątej szklanki bąbelków wczoraj wieczorem? – miesza się z nadzieją i optymizmem na przyszłość, gdy snujemy plany odnowienia członkostwa w siłowni lub uporządkowania naszych plików podatkowych. Ten styczniowy rytuał patrzenia w przód i w tył jest odpowiedni na pierwszy dzień miesiąca nazwanego na cześć Janusa, rzymskiego boga początków i końców.
Drzwi do niebios
W mitologii rzymskiej Janus był królem Latium (region środkowych Włoch), który miał swój pałac na wzgórzu Janiculum, na zachodnim brzegu rzeki Tyber. Według rzymskiego intelektualisty Makrobiusza, Janus został obdarzony boskimi honorami z powodu własnej pobożności, ponieważ dawał pobożny przykład wszystkim swoim ludziom.
Janus był dumnie czczony jako bóg wyłącznie rzymski, a nie zaadoptowany z greckiego panteonu. Wszystkie formy przejścia były w zasięgu jego wzroku – początki i końce, wejścia, wyjścia i przejścia. Imię Janus (po łacinie Ianus, ponieważ w alfabecie nie było litery j) jest etymologicznie związane z ianua, łacińskim słowem oznaczającym drzwi. Sam Janus był ianitorem, czyli odźwiernym, niebios.
Posąg kultowy Janusa przedstawiał boga z brodą i dwiema głowami. Oznaczało to, że mógł on widzieć jednocześnie do przodu i do tyłu oraz do wewnątrz i na zewnątrz bez konieczności odwracania się. W prawej ręce Janus trzymał laskę, aby prowadzić podróżnych właściwą drogą, a w lewej klucz, aby otwierać bramy.
Wojna i pokój
Janus jest powszechnie kojarzony z przejściem między pokojem a wojną. Numa, legendarny drugi król Rzymu, który słynął z religijnej pobożności, miał podobno ufundować świątynię Janusa Geminusa („dwojakiego”) na Forum Romanum, w pobliżu Domu Senatu. Znajdowała się ona w miejscu, w którym Janus wypuścił źródło gorącej, wrzącej wody, aby udaremnić atak Sabinów na Rzym.
Sanktuarium było ogrodzeniem składającym się z dwóch łukowatych bram na obu końcach, połączonych ze sobą ścianami, tworząc przejście. Pośrodku stał posąg Janusa z brązu, z głową zwróconą w stronę każdej z bram. Według historyka Liwiusza, Numa chciał, aby świątynia:
była wskaźnikiem pokoju i wojny, aby otwarta oznaczała, że naród jest uzbrojony, a zamknięta, że wszystkie ludy wokół są spacyfikowane.
Podobno bramy Janusa pozostawały zamknięte przez 43 lata za czasów Numy, ale rzadko pozostawały takie później, chociaż pierwszy cesarz August chwalił się, że zamknął świątynię trzy razy. Neron później świętował zawarcie pokoju z Partią, bijąc monety przedstawiające bramy Janusa mocno zamknięte.
Częstego Nowego Roku
Romanie wierzyli, że miesiąc styczeń został dodany do kalendarza przez Numę. Związek Janusa z kalendarzem został utrwalony przez budowę 12 ołtarzy, po jednym na każdy miesiąc roku, w świątyni Janusa na Forum Holitorium (rynek warzywny). Poeta Martial opisał Janusa jako „twórcę i ojca lat”.
Od 153 r. p.n.e. konsulowie (główni sędziowie Republiki) obejmowali urząd pierwszego dnia stycznia (który Rzymianie nazywali Kalendami). Nowi konsulowie składali modły do Janusa, a kapłani poświęcali bogu orkisz zmieszany z solą oraz tradycyjne ciasto jęczmienne, zwane ianual. Rzymianie rozdawali przyjaciołom noworoczne prezenty w postaci daktyli, fig i miodu, w nadziei, że nadchodzący rok okaże się słodki, a także monety – znak oczekiwanego dobrobytu.
Janus odgrywał kluczową rolę we wszystkich rzymskich ofiarach publicznych, otrzymując kadzidło i wino jako pierwszy przed innymi bóstwami. Wynikało to z faktu, że Janus, jako odźwierny niebios, był drogą, przez którą docierano do innych bogów, a nawet do samego Jowisza. Tekst O rolnictwie, napisany przez Katona Starszego, opisuje, jak składano ofiary Janusowi, Jowiszowi i Junonie jako część ofiary przed żniwami, aby zapewnić dobre plony.
Jeśli więc czujesz się złapany między dwoma światami 1 stycznia, dlaczego nie wybrać się na zewnątrz i nie świętować w rzymskim stylu? Spakuj trochę słodyczy, aby się nimi podzielić, chwyć klucze i zamknij drzwi na 2017 rok.
Jutro: Explainer: bogowie stojący za dniami tygodnia.