Dynastia Mamluków
Ten proces uzurpowania sobie władzy był uosabiany przez i kulminował w ustanowieniu dynastii Mamluków, która rządziła Egiptem i Syrią od 1250 do 1517 i której potomkowie przetrwali w Egipcie jako ważna siła polityczna podczas okupacji osmańskiej (1517-1798). Kurdyjski generał Saladyn, który zdobył kontrolę nad Egiptem w 1169 r., zastosował się do tego, co do tego czasu stanowiło tradycję w muzułmańskiej praktyce wojskowej, włączając do swojej armii korpus niewolników obok Kurdów, Arabów, Turkmenów i innych wolnych elementów. Praktykę tę stosowali również jego następcy. Al-Malik al-Ṣāliḥ Ayyūb (1240-49) był podobno największym nabywcą niewolników, głównie tureckich, co miało chronić jego sułtanat zarówno przed rywalami z dynastii Ayyubidów, jak i przed krzyżowcami. Po jego śmierci w 1249 r. rozpoczęła się walka o jego tron, w trakcie której generałowie Mameluków zamordowali jego następcę i w końcu udało im się ustanowić jednego z nich sułtanem. Odtąd przez ponad 250 lat Egiptem i Syrią rządzili Mamlukowie lub synowie Mamluków.
Historycy tradycyjnie dzielą erę rządów Mamluków na dwa okresy – jeden obejmujący lata 1250-1382, drugi 1382-1517. Zachodni historycy nazywają ten pierwszy okres „Baḥrī”, a drugi „Burjī”, ze względu na polityczną dominację regimentów znanych pod tymi nazwami w tych okresach. Współcześni historycy muzułmańscy odnosili się do tych samych podziałów jako do okresów „tureckiego” i „cyrkuskiego”, aby zwrócić uwagę na zmianę pochodzenia etnicznego większości Mamluków, która nastąpiła i utrzymywała się po przystąpieniu Barqūqa w 1382 r., oraz na skutki, jakie ta zmiana wywarła na losy państwa.
Wśród historyków panuje powszechna zgoda, że państwo Mamluków osiągnęło swój szczyt pod rządami tureckich sułtanów, a następnie popadło w przedłużoną fazę upadku pod rządami Cyrkasów. Główne osiągnięcia tureckich Mameluków polegały na wypędzeniu pozostałych krzyżowców z Lewantu i rozgromieniu Mongołów w Palestynie i Syrii, czym zasłużyli sobie na wdzięczność wszystkich muzułmanów za ocalenie cywilizacji arabsko-islamskiej przed zniszczeniem. Wątpliwe jest jednak, by taki cel pojawił się w ich planach; jako władcy Egiptu dążyli raczej do odtworzenia imperium egipskiego. Mamlukowie dążyli również do rozszerzenia swojej władzy na Półwyspie Arabskim oraz w Anatolii i Małej Armenii; aby chronić egipskie tyły, starali się ugruntować swoją obecność w Nubii.
Aby umocnić swoją pozycję w świecie islamu, Mamlukowie wskrzesili kalifat, zniszczony przez Mongołów w 1258 r., i zainstalowali w Kairze kalifa pod swoim nadzorem. Ich patronat nad władcami świętych miast Arabii, Mekki i Medyny, służył temu samemu celowi. Spektakularne sukcesy w wojnie i dyplomacji zostały wsparte ekonomicznie przez Mamluków, którzy wspierali przemysł i rzemiosło, a także przez przywrócenie Egiptowi roli głównego szlaku handlowego i tranzytowego między Orientem a Morzem Śródziemnym.
Do najwybitniejszych sułtanów mameluckich należeli Baybars I (1260-77) i al-Malik al-Nāṣir (1293-1341). Niezdolność Mameluków do znalezienia zdolnego następcy po śmierci tego ostatniego osłabiła siłę i stabilność ich królestwa. Historycy epoki datują jednak początek schyłku dynastii od wstąpienia na tron pierwszego sułtana Cyrkasa (Barqūq) w 1382 r., twierdząc, że od tego czasu awans w państwie i armii zależał raczej od rasy (tj. pochodzenia Cyrkasa) niż od udowodnionych umiejętności w sztuce wojennej, które w okresie tureckim stanowiły główne kryterium awansu. Wzrost znaczenia przynależności etnicznej był jednak tylko jedną z przyczyn upadku; równie lub nawet bardziej istotne były czynniki ekonomiczne i inne. Częściowe wyjaśnienie leży niewątpliwie w niezdolności Mameluków, podzielonych na wrogie frakcje, do zapewnienia koniecznych zabezpieczeń przed Beduinami w celu pokojowego prowadzenia handlu i rolnictwa. Ponadto, straty demograficzne spowodowane przez plagi, które szalały w Egipcie i innych miejscach na Wschodzie przyczyniły się do upadku gospodarczego. W takich warunkach Mamlukowie nie byli w stanie obronić Syrii przed tureckim zdobywcą Timurem (Timur Lenk) w 1400 roku. Pod rządami sułtana Barsbaya (1422-38) na krótko przywrócono wewnętrzną stabilność, a chwałę Mameluków wskrzesił podbój Cypru w 1426 roku. Jednak coraz wyższe podatki wymagane do finansowania takich przedsięwzięć pogłębiły problemy finansowe Mameluków. Ostateczny cios gospodarczy spadł wraz z portugalskim atakiem na handel na Morzu Czerwonym (ok. 1500 r.), któremu towarzyszyła osmańska ekspansja na terytorium Mameluków w Syrii. Nie zaadoptowawszy artylerii polowej jako broni w żadnej, poza oblężniczą, wojnie, Mamelucy zostali zdecydowanie pokonani przez Osmanów zarówno w Syrii, jak i w Egipcie, a od 1517 r. stanowili tylko jeden z kilku komponentów tworzących strukturę polityczną Egiptu.
Kulturalnie okres Mameluków znany jest głównie z osiągnięć w pisarstwie historycznym i architekturze oraz z nieudanej próby reformy społeczno-religijnej. Historycy mamulscy byli płodnymi kronikarzami, biografami i encyklopedystami, nie byli jednak szczególnie oryginalni, z wyjątkiem Ibn Khaldūna, którego lata formacyjne i twórcze upłynęły poza terytorium Mameluków w Maghrib (Afryka Północna). Jako budowniczowie gmachów religijnych – meczetów, szkół, klasztorów, a przede wszystkim grobowców – Mamelucy obdarzyli Kair jednymi z najbardziej imponujących zabytków, z których wiele zachowało się do dziś; grobowce Mameluków można rozpoznać po kamiennych kopułach, których masywność równoważą geometryczne rzeźbienia. Zdecydowanie najbardziej znaną pojedynczą postacią religijną tego okresu był Ibn Taymiyyah, który został uwięziony przez władze mameluckie z powodu swoich prób pozbycia się mameluckiego islamu z przesądów i obcych naleciałości.