Historia jest pełna ludzi, którzy z tego czy innego powodu nigdy nie otrzymują uznania, na które zasługują.
Jedną z takich osób jest odważny Seretse Khama – człowiek, którego wpływ na świat był tak rewolucyjny, że wielu jest zasmuconych, że jego nazwisko nie jest częściej wymieniane obok takich wielkich jak Nelson Mandela.
Przeprowadzka do Wielkiej Brytanii
Według historyków, Khama był znany ze swojej inteligencji, uczciwości i „niegodziwego poczucia humoru”. Urodził się w 1921 roku w brytyjskim protektoracie Bechuanaland, nazwie kolonialnej Botswany, która była zarządzana z biura wewnątrz sąsiedniej RPA.
Dziadek i ojciec Khamy odeszli zanim skończył cztery lata, pozostawiając dziecko dziedzicznym królem jednego z najważniejszych plemion regionu. Wuj Khamy pełnił funkcję regenta, a młody Khama ostatecznie wyjechał na studia w RPA, a następnie na roczny kurs prawa w Wielkiej Brytanii w 1945 roku. To właśnie tutaj, na potańcówce, Khama poznał Ruth Williams – białą kobietę, pracującą jako urzędniczka w Lloyds. Zakochali się w sobie i pobrali w 1948 roku.
Małżeństwo
Ten prosty związek zakończył się wyciągnięciem najgorszych konsekwencji z kolonialnej Wielkiej Brytanii i położeniem podwalin pod niepodległość Botswany. Historia ta została uwieczniona w filmie fabularnym z 2016 roku, w którym główne role zagrali David Oyelowo i Rosamund Pike.
W 1949 roku Khama udał się z powrotem do Bechuanalandu, aby przekonać swoich ludzi, że jego małżeństwo z białą, nie-królewską kobietą nie przeszkodzi mu w byciu dobrym władcą. Po serii spotkań, w których wzięły udział tysiące osób, bez problemu otrzymał zgodę.
Problemy pojawiły się dopiero po powrocie Khamy do Wielkiej Brytanii. Wielka Brytania powołała się na swój kolonialny nadzór i stwierdziła, że Khama nie nadaje się do sprawowania swojej dziedzicznej władzy królewskiej. Na poparcie tych twierdzeń wszczęto dochodzenie w brytyjskim parlamencie.
To była czysta polityka, z gatunku rasistowskich: Wielka Brytania chciała mieć ciągły dostęp do złota i uranu dla swojego projektu bomby atomowej z apartheidowej RPA, która w 1949 roku właśnie zakazała małżeństw międzyrasowych. RPA nie chciało, by czarno-biała para rządziła tuż za granicą, co Wielka Brytania z przyjemnością egzekwowała – nawet przez 30 lat ukrywała raport z dochodzenia parlamentarnego, w którym stwierdzono, że Khama „wybitnie nadaje się do rządzenia”
W 1951 roku Wielka Brytania wydała dożywotni zakaz wstępu dla Khamy i Williamsa do Bechuanalandu.
Małżeństwo stało się sprawą globalną. Intensywne naciski z całego świata wywierały na Wielką Brytanię konieczność zmiany decyzji. W końcu, w 1956 roku, Wielka Brytania zezwoliła Khamie na powrót pod warunkiem, że zrzeknie się on prawa do objęcia stanowiska wodza. Khama zgodził się i pod koniec lat 50. przeniósł się z żoną i małymi dziećmi z powrotem do Bechuanalandu.
David Oyelowo i Rosamund Pike jako Khama i Williams w filmie fabularnym „Zjednoczone królestwo” z 2016 roku. Photo on Radio Times
Becoming President
Czas spędzony przez Khamę poza krajem uczynił z niego bohatera narodowego – zwycięzcę w walce z kolonizatorami. Wykorzystał tę sławę angażując się w politykę krajową i w 1961 r. założył Partię Demokratyczną Bechuanalandu. Stał się głosem ruchu niepodległościowego w kraju, a w 1965 r. odniósł zwycięstwo wyborcze jako premier Bechuanalandu.
Dzięki tej pozycji udało mu się przekonać Brytyjczyków do przeniesienia stolicy Bechuanalandu z RPA, a w 1966 r. zapewnić niepodległość kraju jako jego pierwszy prezydent.
Jego kadencja miała ogromne konsekwencje dla kraju. W latach 60. Botswana była trzecim najbiedniejszym krajem na świecie, z zaledwie 100 absolwentami szkół średnich.
Ale pewne przywództwo Khamy doprowadziło kraj do fenomenalnego wzrostu – w latach 1960-1980 była to najszybciej rozwijająca się gospodarka na świecie – nie padając przy tym ofiarą korupcji i konfliktów ogarniających większe, sąsiednie kraje. Polityka gospodarcza Khamy była przyjazna dla rynku, oparta na rządach prawa, a później wspierana przez ogromne złoża diamentów.
Jego rząd inwestował w infrastrukturę, dotując wszystko, od usług weterynaryjnych po opiekę zdrowotną i edukację. Botswana znacjonalizowała również eksport wołowiny, kolejnego kluczowego źródła dochodów. Do połowy lat 70. kraj miał nadwyżkę budżetową, a Khama stał się wiodącym światłem w tradycji dążenia Zimbabwe do niepodległości.
Khama i dwoje jego dzieci. Dziecko z lewej, Ian Khama, rządził Botswaną w latach 2008 – 2018. Photo on DailyMaverick
Enduring impact-transparency and peace
Nie sposób przecenić tego, jak przełomowe były to zmiany. Każdy z krajów sąsiadujących z Botswaną – Angola, Namibia, Zimbabwe, Zambia i RPA – zmagał się z co najmniej 15-letnim konfliktem w drugiej połowie XX wieku. Khama i Botswana pozostali poza nimi, mimo konieczności zapewnienia relacji handlowych.
Podobna jest historia korupcji. Angola zmaga się z „wszechobecną korupcją”. Korupcja w Zimbabwe została opisana jako „oszałamiająca”. Zambia miała swoje własne problemy. W czasie sprawowania urzędu Khama opierał się wezwaniom do drastycznej przebudowy aparatu biurokratycznego kraju, a zamiast tego do mianowania na podstawie zasług.
Khama zmarł w 1980 roku na raka. Ale nawet do dziś, gdy zaczynają wychodzić na jaw pewne problemy – syn Chamy, Ian, który rządził Botswaną w latach 2008-2018, prawnie kwestionuje oskarżenia o pranie brudnych pieniędzy – kraj ten wypada bardzo dobrze w międzynarodowych rankingach korupcji. Indeks Transparency International na rok 2018 daje Botswanie wynik 61/100, plasując ją na 34. miejscu wśród 180 ocenianych krajów. To stawia ją daleko przed średnią światową wynoszącą 43, a nie tak daleko za USA, które zajmują 22 miejsce z wynikiem 71/100.