Wilgotność względna i temperatura

Figura 3: Wykres higrometryczny (zaadaptowany z Thomson 1986).

Powyższy wykres higrometryczny (Rysunek 3) ilustruje, że wilgotność względna wynosząca 60 % w dobrze uszczelnionej gablocie utrzymywanej w temperaturze 25 °C wzrośnie do około 80 % wilgotności względnej, jeśli temperatura spadnie do 20 °C. Punkt rosy zostanie osiągnięty, jeśli temperatura spadnie do około 16 °C. Wówczas nastąpi kondensacja. Nastąpi wówczas kondensacja.

Skutki pogorszenia jakości

Uszkodzenia spowodowane zmianami temperatury i wilgotności względnej lub narażeniem na nieodpowiednie poziomy tych czynników mogą mieć charakter chemiczny, fizyczny lub biologiczny (rys. 4). Główny wpływ temperatury, o ile nie jest ona na tyle ekstremalna, aby zamrażać lub topić obiekty, dotyczy wilgotności względnej i tempa degradacji chemicznej obiektów. Na przykład wzrost temperatury o 10 °C w przybliżeniu podwaja tempo, w jakim przebiegają reakcje chemiczne.

Ryc. 4: Pełzanie smoły wywołane ciepłymi temperaturami w galerii.

Po świetle, wilgotność względna jest najbardziej znaczącym czynnikiem, który należy uwzględnić w kontroli środowiskowej zbiorów. Stała wilgotność względna powyżej 70% może powodować rozwój pleśni i zwiększać korozję, natomiast poziom wilgotności względnej poniżej 40% może powodować kruchość wrażliwych materiałów, takich jak papier, pergamin i tkaniny.

Ważne jest nie tylko kontrolowanie poziomu wilgotności względnej, ale także minimalizowanie jej wahań. Duże i gwałtowne zmiany wilgotności względnej spowodowane nagłymi zmianami temperatury mogą mieć znaczący wpływ na materiały. Na przykład nagły spadek temperatury w gablocie może spowodować osiągnięcie punktu rosy. Następująca po tym kondensacja przyspieszy korozję metalu i zachęci do ataku biologicznego na podatne materiały organiczne.

Materiały organiczne, takie jak papier, drewno, tkaniny, kość i kość słoniowa rozszerzają się i kurczą, ponieważ wchłaniają i uwalniają wodę w odpowiedzi na zmiany poziomu wilgotności względnej. Gwałtowne wahania mogą prowadzić do pękania i wypaczania tych materiałów, a także powodować oddzielanie się materiałów związanych. Farba, na przykład, może pękać lub łuszczyć się z powierzchni drewnianych (Rysunek 5), a papier przyklejony do płyty nośnej może się zapaść.

Figura 5: Uszkodzenia farby spowodowane różną rozszerzalnością drewna i warstw farby.

Wskazówki dotyczące temperatury i wilgotności względnej

Podczas gdy temperatury w przestrzeniach ekspozycyjnych muzeów są często projektowane dla komfortu zwiedzających, a nie dla zachowania obiektów, warunki w obszarach przechowywania są zwykle staranniej określone i kontrolowane (patrz zalecenia dla poszczególnych typów materiałów w innych rozdziałach).

Przez wiele lat zalecane idealne warunki temperatury i wilgotności względnej dla zbiorów muzealnych były określone odpowiednio jako 20 °C i 50 %. Warunki te, oparte na doświadczeniu, a nie ustalone naukowo, są trudne do utrzymania, chyba że zastosuje się kosztowne systemy klimatyzacyjne, a w niektórych rejonach mogą być niemożliwe lub nawet niepożądane. Na przykład w tropikach, gdzie średnia roczna wilgotność względna wynosi około 65%, lepszym rozwiązaniem może być przyjęcie tego poziomu jako optymalnego (w połączeniu z cyrkulacją powietrza), podczas gdy w regionie suchym lepiej dążyć do uzyskania wilgotności względnej w zakresie 40-50%. W ten sposób nie tylko oszczędza się koszty energii, lecz również oznacza, że materiał, który jest kondycjonowany do wilgotności względnej otoczenia, nie zostanie uszkodzony w wyniku jej zmiany. Poniższe zakresy temperatury i wilgotności względnej zostały zalecone dla poszczególnych stref klimatycznych (Heritage Collections Council 2002):

• klimaty gorące, wilgotne, 22 – 28 °C, 55 – 70 %
• klimaty gorące suche, 22 – 28 °C, 40 – 60 %
• klimaty umiarkowane, 18 – 24 °C, 45 – 65 %

Przechowywanie i/lub eksponowanie obiektów w odpowiednich środowiskach w znacznym stopniu przyczynia się do ich długowieczności. Kluczem jest określenie, jakie są najbardziej odpowiednie środowiska dla rozważanych obiektów. Większość niepewności związanych z określeniem warunków wilgotności względnej dotyczy materiałów organicznych i mieszanych, podczas gdy warunki dla materiałów nieorganicznych, takich jak metale i ceramika, są na ogół bardziej precyzyjnie określone.

Od początku lat 90-tych wiele badań naukowych poświęcono określeniu najbardziej odpowiednich warunków środowiskowych dla przechowywania i eksponowania obiektów. Wczesne prace Michalskiego (1993) oraz Erhardta i Mecklenburga (1994) sugerowały, że chociaż niektóre rodzaje materiałów odnoszą korzyści z przechowywania w ściśle kontrolowanych warunkach, większość materiałów mieszanych w dobrym stanie wymaga jedynie utrzymania w środowisku o wilgotności względnej w zakresie 40-70%. W przypadku obiektów wrażliwych sugerowano wahania wilgotności względnej na poziomie ± 5% (Michalski 1993).

Dalsze badania w tym zakresie doprecyzowały wytyczne dotyczące wilgotności względnej, przy czym wahania wilgotności względnej w zakresie 30-60% uznano za mechanicznie bezpieczne dla zbiorów ogólnych (Erhardt i in., 2007). Bardziej stabilne warunki muszą być jednak utrzymywane w przypadku niektórych zdegradowanych obiektów (forniry i inkrustacje itp.), a tam, gdzie to możliwe, dla większości obiektów metalowych należy utrzymywać niższe warunki wilgotności względnej. W 2014 roku, po wielu debatach, Australijski Instytut Konserwacji Materiałów Kulturowych (AICCM) zalecił następujące warunki jako „tymczasowe” wytyczne dla ogólnych materiałów kolekcji:

• Temperatury należy utrzymywać w zakresie 15 – 25 °C, z maksymalną zmiennością ± 4 °C w dowolnym okresie 24 godzin.
• Wilgotność względna należy utrzymywać w zakresie 45 – 55 % z maksymalną zmiennością ± 5 % w dowolnym okresie 24 godzin.

Dodatkowo AICCM zalecił również ostrożne zarządzanie kontrolą wilgotności względnej w celu zapewnienia, że w warunkach zmieniających się sezonowo, wilgotność względna dla kolekcji będzie utrzymywana w zakresie 40 – 60%.

Te bardziej złagodzone wytyczne zostały ustalone po rozważeniu możliwego wpływu tych zmian na ochronę kolekcji ogólnych, potrzebę uczynienia opieki nad kolekcją bardziej zrównoważoną (zwłaszcza w świetle zmian klimatycznych) oraz zmniejszenia śladu węglowego i wysokich kosztów związanych z utrzymaniem bardziej rygorystycznych warunków przechowywania. Ten ostatni punkt jest istotny, ponieważ poprzednie wytyczne były trudne do utrzymania w większości sytuacji bez użycia drogich, wysokoenergetycznych systemów klimatyzacyjnych. Podobne wytyczne do tych z AICCM zostały również zalecone przez American Institute for Conservation (AIC) i poparte przez International Institute for Conservation of Historic and Artistic Works (IIC) oraz International Council of Museums Conservation Committee (ICOM-CC). W rzeczywistości te ostatnie grupy zaleciły, aby „tymczasowe” wytyczne zalecane przez AICCM i AIC nie były uważane za tymczasowe, lecz za wytyczne same w sobie. Ponadto grupy IIC i ICOM-CC zaleciły również, by opieka nad kolekcją była możliwa do zrealizowania w lokalnych warunkach klimatycznych oraz by rozważyć szersze zastosowanie pasywnych metod kontroli środowiska, wykorzystanie prostszych technologii, cyrkulacji powietrza i systemów o niższym zużyciu energii.

Zarządzanie konserwatorskie parametrami środowiskowymi również uległo pewnej zmianie, odchodząc od podawania ścisłych wytycznych (z wyjątkiem tych dotyczących konkretnych typów materiałów, takich jak folie octanowe, szkło płaczące itp. Analiza ryzyka wymaga zbadania relacji pomiędzy środowiskiem a obiektami znajdującymi się w tym konkretnym środowisku. Jeżeli obiekty są stabilne w swoim zwykłym środowisku, nie ma większego sensu zmieniać tych warunków. Dlatego zamiast ślepo przestrzegać ścisłych wytycznych dotyczących temperatury i wilgotności względnej powietrza, określonych przez wiele większych instytucji kultury, niepotwierdzone dowody sugerują, że lepiej jest spróbować utrzymać warunki lokalne, do których obiekty się zaaklimatyzowały. Oczywiście pod warunkiem, że odpowiednie badania wykazały, że warunki te nie spowodowały uszkodzenia wrażliwych obiektów.

W połączeniu z określeniem najbardziej odpowiedniego punktu nastawy wilgotności względnej, najważniejsze jest podjęcie próby ograniczenia wahań dobowych i sezonowych. Wiadomo, że im mniejsze wahania, tym mniejsze ryzyko uszkodzenia fizycznego wrażliwych obiektów. W zależności od wybranej wartości zadanej wilgotności względnej, powiedzmy 55%, odchylenie dziennej wilgotności względnej o 5% od tej wartości będzie uważane za bezpieczne dla kolekcji higroskopijnych, odchylenie o 10% będzie stanowiło niskie ryzyko dla większości materiałów organicznych, natomiast odchylenie większe niż 20% będzie stanowiło znacznie podwyższone ryzyko dla tego typu kolekcji.

Dla większości materiałów, tak długo jak warunki powracają do wartości zbliżonej do pierwotnej, ekstremalne krótkotrwałe wahania mogą nie stanowić problemu, ponieważ nie ma wystarczająco dużo czasu na reakcję obiektów. Jednak bardzo cienkie obiekty są znacznie bardziej podatne na uszkodzenia spowodowane krótkotrwałymi fluktuacjami niż większe, masywniejsze obiekty. Te ostatnie mogą pobierać lub tracić więcej wilgoci bez widocznych fizycznych skutków niż mniejsze obiekty wrażliwe na wilgoć.

Należy pamiętać, że w przypadku obiektów zawierających więcej niż jeden rodzaj materiału, poziom wilgotności względnej środowiska przechowywania powinien odzwierciedlać warunki zalecane dla najbardziej wrażliwego komponentu.

Pomiar

Wilgotność względna może być mierzona przy użyciu któregokolwiek z następujących urządzeń (rysunek 6):

• psychrometr zawiesinowy;
• termohigrograf;
• higrometry włosowe;
• kalibrowane urządzenia elektroniczne, które zapewniają cyfrowy odczyt temperatury i RH; oraz
• data loggerów połączonych z czujnikami wilgotności względnej

Rysunek 6: Rejestratory danych temperatury i wilgotności względnej (z przodu po lewej), psychrometr zawiesiowy (z przodu po prawej) i termohigrograf (z tyłu pośrodku).

Jednym z najprostszych przyrządów do pomiaru wilgotności względnej jest psychrometr zawiesiowy. Urządzenie to znane jest również po prostu jako „proca” lub jako higrometr wirowy. Składa się on z dwóch termometrów zamontowanych obok siebie, z których jeden pokryty jest materiałowym rękawem. Koniec tego rękawa jest włożony do zbiornika, który jest wypełniony wodą destylowaną. Termometr pokryty tkaniną nazywany jest termometrem mokrym, a drugi termometrem suchym. Kiedy termometry są obracane, woda w rękawie mokrej żarówki paruje, czyniąc ją chłodniejszą od suchej żarówki. Wielkość parowania i wynikającego z tego ochłodzenia zależy od ilości wilgoci w powietrzu – im bardziej suche powietrze, tym większe ochłodzenie i odwrotnie. Różnica temperatur termometrów wskazuje zatem, jak suche lub wilgotne jest powietrze – im większa różnica, tym niższa wilgotność względna otoczenia, im mniejsza różnica, tym wyższa wilgotność względna. Standardowy wykres higrometryczny, który wyświetla serię różnic temperatury mokrego i suchego termometru oraz odpowiadające im temperatury suchego termometru, jest następnie wykorzystywany do dokładnego pomiaru wilgotności względnej.

Zawiesie jest używane do kalibracji wielu innych typów higrometrów. W połączeniu z termohigrografem (siedmiodniowym lub jednomiesięcznym) można uzyskać dokładny zapis temperatury i wilgotności z dnia na dzień lub z godziny na godzinę przez cały rok. Zaletą termohigrografu jest to, że ostatnia historia temperatury i wilgotności względnej monitorowanej przestrzeni jest natychmiast widoczna na jego wykresie.

Dostępne są również przyrządy elektroniczne, które rejestrują zmiany temperatury i wilgotności względnej. Urządzenia te różnią się znacznie ceną i można je nabyć w sklepach elektronicznych lub u dostawców usług konserwatorskich. Przyrządy te mają pewne zalety. Na przykład, mogą być umieszczone w sposób stosunkowo dyskretny w gablotach lub w małych magazynach, w których termohigrograf nie byłby odpowiedni lub nie zmieściłby się.

Inne czujniki wilgotności względnej połączone z rejestratorami danych mogą być zaprogramowane do rejestrowania temperatury i wilgotności względnej w regularnych odstępach czasu w okresach wielomiesięcznych. Czujniki te są bardzo małe, a dzięki ciągłemu działaniu w różnych porach roku umożliwiają tworzenie użytecznych profili długoterminowych warunków przechowywania i wyświetlania.

Monitorowanie wilgotności względnej jest ważne dla określenia zarówno rzeczywistych poziomów, jak i częstotliwości wahań. Informacje te mogą być wykorzystane do sprawdzenia, jak dobrze budynek chroni zewnętrzne warunki otoczenia, a także do sprawdzenia, jak dobrze gablota dodatkowo chroni środowisko galerii (Rysunek 7). Jeśli temperatura jest stała, to wilgotność względna w dobrze uszczelnionej gablocie pozostanie na stałym poziomie.

Kontrola wilgotności względnej i temperatury

Strategie kontroli wilgotności względnej i temperatury obejmują zastosowanie:

• efektów buforowych budynków i mediów do przechowywania;
• pochłaniających wilgoć środków osuszających (żel krzemionkowy i zeolity);
• naturalnych materiałów pochłaniających wilgoć, takich jak drewno, papier i tkaniny;
• osuszaczy chłodniczych;
• systemów klimatyzacji; oraz
• dokładnej i dobrze zaplanowanej konserwacji budynku.Zdecydowanie zalecamy stosowanie pasywnych metod kontroli temperatury i wilgotności względnej, ponieważ są one często bardziej zrównoważone i opłacalne. Odpowiednie zaprojektowanie budynków i środków przechowywania, zastosowanie materiałów izolacyjnych i dobre praktyki zarządzania są krytycznymi elementami pasywnej kontroli środowiska. Metody te są znacznie preferowane w stosunku do bardziej kosztownych i często mniej niezawodnych systemów klimatyzacji.

  Wahania temperatury i wilgotności względnej są spowodowane dziennymi i sezonowymi wahaniami lokalnej pogody. Nawet bez klimatyzacji, efekt izolacyjny budynku zapewnia, że zmiany temperatury i wilgotności względnej wewnątrz budynku są na ogół mniejsze niż na zewnątrz. Warunki panujące w pomieszczeniach wewnętrznych będą najbardziej stabilne, w pomieszczeniach zewnętrznych i na poddaszach najbardziej zmienne, a piwnice najbardziej narażone na powstawanie wysokich poziomów wilgotności względnej. Izolacja termiczna budynku pomoże w utrzymaniu bardziej stabilnych warunków. Zapewnienie zacienienia (północna strona budynku na półkuli południowej) oraz zastosowanie odbijających światło powierzchni budynku również pomoże zredukować wpływ warunków zewnętrznych na środowisko wewnętrzne.

  Kupony, pudła i witryny stanowią wtórne bariery izolacyjne, które zapewniają dodatkowy bufor, pomagając jeszcze bardziej ustabilizować warunki (Rysunek 7). Warto zauważyć, że książki w bibliotece zapewniają znaczną część buforowania środowiska wewnętrznego biblioteki.

  

  Ryc. 7: Odczyty temperatury i wilgotności względnej pokazujące różnice pomiędzy warunkami zewnętrznymi, tymi w galerii wystawowej i w gablocie. Górne odczyty podkreślają silne buforowanie wilgotności względnej wewnątrz gabloty.

  W zależności od wewnętrznych i zewnętrznych warunków klimatycznych, staranna wentylacja budynku może być również wykorzystana do regulacji wewnętrznej wilgotności względnej. Dokładny pomiar odpowiednich poziomów wilgotności względnej (wewnątrz i na zewnątrz) jest niezbędny dla powodzenia tej strategii.

  Klimat wewnątrz pojedynczej gabloty lub szafy może być kontrolowany, jeśli mają być przechowywane lub eksponowane materiały szczególnie wrażliwe na wysokie poziomy wilgotności względnej. Jeśli wilgotność względna jest zbyt wysoka (powyżej 65%), konieczne może być zastosowanie w gablocie środka osuszającego, który pochłonie nadmiar pary wodnej. Do tego celu można użyć pomarańczowego samoprzylepnego żelu krzemionkowego. Nie należy używać niebieskiego samoopisowego żelu krzemionkowego, ponieważ barwnik chlorek kobaltu jest uważany za rakotwórczy. Ważne jest, aby każdy żel krzemionkowy używany w gablotach był kondycjonowany do pożądanego poziomu wilgotności względnej przed umieszczeniem go w przestrzeni magazynowej lub ekspozycyjnej. Proces ten najlepiej pozostawić w rękach konserwatorów, ponieważ istnieje ryzyko wchłonięcia zbyt dużej ilości wilgoci, co może doprowadzić do wysuszenia wrażliwych obiektów.

  Dostępne są również komercyjne materiały konserwatorskie, takie jak Art Sorb. Są one bardzo pomocne w kontrolowaniu poziomu wilgotności względnej w gablotach i podobnych pojemnikach. Art Sorb jest materiałem na bazie krzemionki, wstępnie przygotowanym do poziomu wilgotności względnej 40, 50 lub 60 %. Art Sorb jest dostępny w formie granulatu, arkusza lub kasety, w zależności od charakteru przestrzeni, w której ma być stosowany. Granulki są zazwyczaj dostępne tylko w postaci buforowanej do 50 %.

  Granulki z peolitu mogą być użyteczne w obszarach klimatycznych, w których endemiczna wilgotność względna jest naturalnie wysoka (Australijskie Stowarzyszenie Bibliotek i Informacji 1989). Japoński badacz opracował naturalny zeolit zdolny do pochłaniania i uwalniania dużych ilości pary wodnej. Granulat został połączony z papierem japońskim, a uzyskany materiał jest produkowany w postaci arkusza lub płyty o strukturze plastra miodu pokrytej papierem i wypełnionej granulatem. Włączenie tych materiałów do przechowywania i wyświetlania gablot zminimalizuje względne wahania wilgotności.

  Zeolity mają dodatkową zaletę bycia w stanie pochłaniać zapachy i jako takie, zostały wyprodukowane i sprzedane komercyjnie w formie paczki lub torby do użytku w domu. Używali obniżać względną wilgotność i absorbować zapachy w fridgeators. Jeżeli rozważamy zastosowanie tych produktów, zawsze należy sprawdzić ich działanie w pomieszczeniu, w którym mają być użyte. Jest to ważne, aby zminimalizować ryzyko wysuszenia, a nawet nieodpowiedniego osuszania.

  Alternatywnym sposobem kontroli poziomu wilgotności względnej jest umieszczenie w szafie lub gablocie z artefaktami wrażliwymi na wilgoć innych materiałów pochłaniających wilgoć, takich jak impregnowane drewno, papier i tekstylia. Te materiały pochłaniające wodę redukują wahania wilgotności względnej poprzez pobieranie lub oddawanie wilgoci w miarę zmiany warunków. W ten sposób artefakt jest narażony na mniejsze wahania wilgotności względnej. Materiały stosowane w ten sposób muszą być kompatybilne z obiektem wrażliwym na wilgoć. Nie byłoby właściwe, na przykład, przechowywanie obiektu z ołowiu w dębowej skrzyni lub używanie bibuły bezkwasowej buforowanej alkaliami z obiektami skórzanymi.

  W Japonii tego typu podejście jest stosowane w celu radzenia sobie z naturalnie wysoką wilgotnością występującą w tym kraju. Przedmioty przechowywane są w drewnianych skrzyniach w drewnianych budynkach, aby wykorzystać naturalne właściwości drewna w zakresie pochłaniania i oddawania wilgoci. W ten sposób zawartość skrzyni jest zabezpieczona zarówno przed naturalnie wysoką wilgotnością względną powietrza, jak i przed zmianami warunków zewnętrznych. Na przykład zakres wilgotności względnej wewnątrz Karabitsu (lakierowana skrzynia z japońskiego cedru) wynosił 60-65% w porównaniu z warunkami otoczenia 42-80% (Kikkawa i Sano 2008). Takie podejście nie byłoby jednak odpowiednie dla wszystkich rodzajów materiałów, zwłaszcza tych wrażliwych na kwaśne opary wydzielane przez drewno. Przy odpowiednim doborze drewna (na przykład sosna sosnowa) i owinięciu artefaktów w bezkwasową bibułę, podejście to może pozwolić na przezwyciężenie niektórych problemów związanych z endemicznie wysoką wilgotnością względną bez konieczności bardziej kosztownej i aktywnej interwencji.

  Alternatywnie, jeśli metody pasywne, takie jak te przedstawione powyżej, nie są wystarczające, problem ten można rozwiązać poprzez obniżenie wilgotności względnej w samym miejscu przechowywania lub ekspozycji. Można to osiągnąć poprzez zastosowanie osuszacza czynnika chłodniczego sterowanego termostatem, który usuwa nadmiar wilgoci. Ponieważ tworzeniu się pleśni sprzyjają warunki wysokiej wilgotności względnej, ciepłe temperatury i stagnacja powietrza, konieczne może być zastosowanie kombinacji osuszania, cyrkulacji powietrza i kontroli temperatury. Zastosowanie wentylatorów w pomieszczeniu pomoże zapobiec tworzeniu się „martwych” punktów, w których w przeciwnym razie mogą powstać lokalne mikrośrodowiska o wysokiej wilgotności względnej.

  Chłodnice powietrza chłodzonego mogą usuwać wilgoć z budynku lub pomieszczenia poprzez skraplanie jej na zewnątrz. Woda zebrana w tym procesie jest wystarczająco czysta do użycia w psychrometrze procy.

  Systemy klimatyzacji nie powinny być traktowane jako pierwszy krok w stabilizacji warunków środowiskowych. O ile bardzo dobrze radzą sobie z utrzymaniem odpowiedniej temperatury, o tyle ich wpływ na kontrolę wilgotności względnej jest bardzo zmienny, przy czym po zainstalowaniu systemów klimatyzacyjnych często odnotowuje się większe wahania. Dzieje się tak szczególnie w przypadku, gdy klimatyzacja działa z przerwami. Jeżeli celem klimatyzacji jest utrzymanie obiektów w jak najlepszych warunkach, to system powinien działać przez 24 godziny na dobę. Jeżeli klimatyzacja zostanie wyłączona na noc, środowisko wewnątrz budynku będzie dążyło do wartości zewnętrznych. W zimie obniżenie temperatury w dobrze uszczelnionym budynku spowoduje wzrost wilgotności względnej. Gdy klimatyzacja zostanie włączona rano, nastąpi gwałtowny wzrost temperatury, któremu towarzyszyć będzie gwałtowny spadek wilgotności względnej. Takich gwałtownych zmian wilgotności względnej należy unikać. Oczywiście lepiej jest stosować pasywną kontrolę w celu zminimalizowania fluktuacji warunków środowiskowych.

  Systemy klimatyzacji, które zawierają kontrolę wilgotności są dostępne, ale mają one tendencję do bycia bardzo drogimi w konfiguracji, eksploatacji i konserwacji.

  Ważne jest zapobieganie rozwojowi ekstremalnych warunków temperatury i wilgotności względnej. Zazwyczaj takie ekstrema są zlokalizowane i często dotyczą tylko kilku obiektów. Na przykład, miejscowe nagrzewanie się i w konsekwencji niska wilgotność względna mogą być spowodowane bezpośrednim działaniem promieni słonecznych na obiekt, zbyt bliskim ustawieniem reflektorów punktowych lub przylegającymi do obiektu grzejnikami lub grzałkami. Ważne jest również, aby wrażliwe obiekty umieszczać z dala od strumienia powietrza nawiewanego przez systemy klimatyzacyjne. Pozwala to na wymieszanie i zrównanie się powietrza z powietrzem w pomieszczeniu, zanim dotrze ono do wrażliwego obiektu, minimalizując w ten sposób wpływ wahań wilgotności względnej.

  Powszechną przyczyną wysokiej wilgotności jest przeciekanie wody deszczowej przez dach lub ściany. Rozsądnie jest nie umieszczać przedmiotów lub półek przy ścianach zewnętrznych, ponieważ istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia wilgoci i lokalnych ekstremów zarówno temperatury, jak i wilgotności względnej. Zdrowy rozsądek i odpowiednia konserwacja budynku zminimalizują takie problemy.

  .