W dawnych czasach ojciec posiadał władzę życia i śmierci nad swoimi dziećmi. Mógł zostawić niechcianego lub zdeformowanego noworodka w lesie, aby umarł z powodu ekspozycji. Mógł też sprzedać swoje dzieci w niewolę.
Bezwzględna władza ojca nad rodziną trwała aż do jego śmierci. Jego dzieci, nawet jeśli były już dorosłe, nie mogły posiadać własności, ponieważ ojciec był prawnym właścicielem wszystkich rzeczy należących do członków rodziny. Dzieci nie mogły też zawierać małżeństw bez zgody ojca.
Sam fakt, że ojciec posiadał władzę dyktatora, nie zawsze wymagał, by zachowywał się jak dyktator. W praktyce wielu ojców chętnie rezygnowało z praw nad swoimi dorosłymi dziećmi. Kiedy córka wychodziła za mąż, zwykle zostawała pod kontrolą ojca i przechodziła pod władzę męża. Ojcowie również prawnie emancypowali lub uwalniali swoich synów, aby stali się niezależni.
W ramach patria potestas rzymski ojciec pełnił rolę sędziego rozstrzygającego sprawy prawne w rodzinie. Gdy dochodziło do konfliktu między rodzinami, ojcowie każdej z nich negocjowali ugodę.
Prawo w Republice Rzymskiej
Po ustanowieniu republiki w 509 r. p.n.e. Rzymianie stworzyli kilka organów ustawodawczych reprezentujących różne klasy społeczne. Początkowo prawa stanowili tylko patrycjusze z klasy wyższej. Ale wkrótce prawo to uzyskali także plebejusze z niższej klasy.
Około 60 lat po założeniu Republiki Rzymskiej niezadowoleni plebejusze zażądali spisanego kodeksu praw i uprawnień. Plebejusze narzekali, że ponieważ prawa nie były spisane, władze państwowe i wierzyciele mogli łatwo nadużywać ludzi.
Po pewnym oporze ze strony patrycjuszy komisja wyprodukowała 12 tablic z brązu, które razem zawierały pierwszy rzymski kodeks prawny. Nazywany Dwunastoma Tablicami, kodeks ten zawierał ważne koncepcje prawne, takie jak:
- zasady rozstrzygania sporów o granice i inne własności.
- formuły zawierania umów i sporządzania testamentów.
- ochrona dłużników.
- prawa obywateli, takie jak prawo do bycia reprezentowanym przez kogoś w sprawie prawnej.
Około 570 r. p.n.e., Rzymianie stworzyli system pretorów do rozstrzygania konfliktów. W dużej mierze zastąpił on rolę rodzin i ojców w systemie prawnym. W ramach nowego systemu pretor, potężny urzędnik państwowy, przyjmował pisemne skargi od obywateli i badał je. Praetor decydował, czy zezwolić na proces przed sędzią. Powód, czyli ten, który wniósł skargę, oraz pozwany przedstawiali swoje dowody sędziemu. Na koniec pretor rozstrzygał sprawę i, jeśli powód wygrał, zasądzał zadośćuczynienie lub odszkodowanie. System pretorski w ten sam sposób traktował przestępstwa kryminalne.
Mianowani na roczne kadencje pretorzy stawali się coraz potężniejszymi urzędnikami sądowymi. Rozpoczęli praktykę wydawania pisemnego oświadczenia, zwanego edyktem pretora, na początku swojej kadencji. Edykt ten opisywał prawa, które pretor zamierzał egzekwować, oraz środki zaradcze, które zalecał w przypadku popełnienia wykroczeń. Ostatecznie edykt stał się standardowym zbiorem zasad prawnych i reguł przekazywanych przez jednego pretora drugiemu. Pretorzy używali swoich edyktów do interpretowania Dwunastu Tablic, a także praw uchwalanych przez zgromadzenia republiki.
Prawo rodzinne, krzywdy cywilne i sądy przysięgłych
Prawo rodzinne w Republice Rzymskiej określało minimalny wiek do zawarcia małżeństwa na 14 lat dla mężczyzn i 12 dla kobiet. Nie wymagało to żadnej formalnej ceremonii, religijnej czy innej. Ojcowie obu rodzin musieli jednak wyrazić na to zgodę. Zdominowany przez mężczyzn system wymagał również, aby żona wniosła posag (zwykle jakiś rodzaj majątku) do męża, który następnie sprawował nad nim kontrolę. Ale każdy z małżonków mógł rozwieść się z drugim bez konieczności przechodzenia przez jakiekolwiek formalności prawne.
Niewolnictwo było powszechne w starożytnym Rzymie. Niewolnikiem zostawało się przez wzięcie do niewoli na wojnie, urodzenie się z matki niewolnicy lub skazanie za pewne przestępstwa. W czasach republiki panowie mieli niemal absolutną władzę nad swoimi niewolnikami, w tym prawo do ich zabijania. Panowie mogli również uwolnić swoich niewolników. Kiedy tak się działo, niewolnik automatycznie stawał się obywatelem rzymskim.
Przez większość długiej historii Republiki Rzymskiej prawo traktowało przestępstwa kryminalne jako „krzywdy cywilne”, które były rozpatrywane w procesach sądowych między ofiarą a oskarżonym przestępcą. Na przykład Edykt Pretora głosił, że jeśli sędzia uzna daną osobę za winną pewnych rodzajów kradzieży, musi ona zapłacić swojej ofierze czterokrotność wartości skradzionych dóbr. Sędziowie decydowali o odszkodowaniu należnym ofierze za obrażenia ciała, zazwyczaj była to suma pieniędzy.
Około 80 roku p.n.e., pod koniec republiki, rząd stworzył sądy przysięgłych, które specjalizowały się w konkretnych przestępstwach. Każdy sąd miał sędziego przewodniczącego i do 75 przysięgłych, którzy byli wybierani drogą losowania do rozstrzygnięcia sprawy. Początkowo tylko senatorowie patrycjusze mogli służyć jako przysięgli, ale później w skład ławy wchodzili mężczyźni z innych klas majątkowych.
Każdy obywatel rzymski płci męskiej mógł oskarżyć kogoś o przestępstwo i wnieść oskarżenie przed sądem przysięgłych. Aby wnieść sprawę, oskarżyciel musiał złożyć przysięgę, że jego oskarżenie było w dobrej wierze. Osoba oskarżona pozostawała wolna, podczas gdy każda ze stron przygotowywała się do procesu. Obie strony miały prawo kwestionować przysięgłych i żądać ich wymiany.
Na rozprawie oskarżyciele musieli być obecni i często prowadzili własne oskarżenie. Oskarżeni mogli reprezentować się sami lub być reprezentowani przez jednego lub więcej adwokatów. Obrońcy ci byli zazwyczaj doświadczonymi mówcami publicznymi, a nie znawcami prawa. Prawnicy istnieli, ale oferowali swoje porady (za darmo) poza procesem sądowym.
Procedura procesowa byłaby nam dziś znana: mowy wstępne, przesłuchanie i krzyżowe przesłuchanie świadków, wprowadzenie innych dowodów, takich jak dokumenty, i mowy końcowe. Rzymianie uważali za ważne wszelkie dowody dotyczące charakteru oskarżonego. Sędzia mógł nakazać ukaranie świadka, który dopuścił się krzywoprzysięstwa. Do uznania oskarżonego za winnego konieczna była większość przysięgłych. Jeśli przysięgli podzielili się po równo, oskarżony wychodził wolny.
W ramach systemu sądów przysięgłych prawo wyznaczało kary za przestępstwa. Kary obejmowały grzywny, chłostę, utratę obywatelstwa, banicję, przymusową pracę w rządowych kopalniach oraz śmierć przez ukrzyżowanie lub śmierć z rąk bestii na arenie, takiej jak słynne Koloseum. Przestępcy z klasy niższej ponosili kary fizyczne i śmierć znacznie częściej niż przestępcy z klasy wyższej za to samo przestępstwo. Chociaż nie istniało prawo do apelacji, zgromadzenie ustawodawcze mogło ułaskawić skazanego przestępcę.
Prawo cesarskie
Po ustanowieniu przez Cezara Augusta Imperium Rzymskiego w 31 r. p.n.e. urzędnicy cesarscy i sądy bezpośrednio kontrolowane przez cesarza zastąpiły sądy przysięgłych. Cesarz przejął również władzę nad tworzeniem i interpretacją prawa.
Cesarscy urzędnicy sądowi przejęli zadanie ścigania oskarżonych o przestępstwa. Sieć szpiegów i śledczych przekazywała dowody cesarskim prokuratorom. Tortury stały się powszechną metodą zbierania dowodów i wymuszania zeznań. Koncepcja sprawiedliwego procesu jeszcze bardziej ucierpiała, ponieważ cesarz zawsze mógł podyktować wyrok.
W przypadku niektórych przestępstw cesarz konfiskował majątek skazanego przestępcy. W wielu przypadkach doprowadzało to do zubożenia całej rodziny przestępcy. August uznał cudzołóstwo za przestępstwo, zmuszając winną żonę do rozwodu z mężem, oddania mu części posagu i utraty jednej trzeciej majątku. Podczas gdy żona nie mogła oskarżyć męża o cudzołóstwo, mogła się z nim rozwieść. Żona, ale nie niezamężna kobieta, mogła być ukarana (zwykle banicją) za aborcję, ponieważ prawo uważało, że jej mąż został pozbawiony dziedzica. Karą za gwałt była śmierć.
Przyczyny mogły obejmować różne czyny, od zbrojnej rebelii po przeklinanie cesarza. Winni byli skazywani na banicję lub egzekucję, a ich majątek podlegał konfiskacie. Prywatne organizacje wszelkiego rodzaju były starannie kontrolowane lub zdelegalizowane, ponieważ stwarzały ludziom okazję do spotkań i spiskowania przeciwko cesarzowi. Był to jeden z powodów, dla których cesarze zakazali działalności wczesnego Kościoła chrześcijańskiego.
Rzymianie zazwyczaj nie ingerowali w lokalne zwyczaje i prawa podbitych ludów. Jednak po wiekach rzymskiego panowania prawo rzymskie zaczęło obowiązywać zarówno obywateli, jak i cudzoziemców w całym imperium. Na jus gentium („prawo narodów”) składały się prawa handlowe, orzeczenia gubernatorów i sędziów w prowincjach, a także edykty cesarzy. Koncepcja jednego prawa dla wszystkich narodów stała się bardziej realna w 212 roku n.e., kiedy cesarz Karakalla rozszerzył obywatelstwo rzymskie na prawie wszystkich wolnych mieszkańców imperium.
Pewne zmiany zaszły w prawie rzymskim, gdy w 395 roku n.e. chrześcijaństwo stało się oficjalną religią cesarstwa. Na przykład małżeństwo nie było legalne, jeśli para nie otrzymała błogosławieństwa kapłana kościelnego. Rozwód stał się znacznie trudniejszy. Cesarze zdelegalizowali również stare pogańskie kulty religijne.
Po upadku Cesarstwa Rzymskiego w Europie Zachodniej w roku n.e. 476 prawo rzymskie uległo długiemu upadkowi. Jednak we wschodniej części imperium prawo rzymskie nadal kwitło pod rządami cesarzy takich jak Justynian.
W 534 r. n.e. Justynian opublikował ostateczną wersję nowego kodeksu prawa rzymskiego. To monumentalne dzieło zachowało, wyjaśniło i uaktualniło wieki rzymskiego prawodawstwa, odkąd Dwanaście Tablic skodyfikowało wczesne prawo rzymskie prawie tysiąc lat wcześniej. Kodeks Justyniana utrzymał prawo rzymskie przy życiu we wschodnim imperium przez niemal kolejne tysiąc lat.
Chociaż wydawało się, że prawo rzymskie całkowicie zniknie po ostatecznym podboju wschodniego imperium przez Turków osmańskich w 1453 r., kościół chrześcijański zachował jego znaczną część we własnym prawie kanonicznym (religijnym). W czasach nowożytnych prawo rzymskie stało się podstawą kilku zachodnioeuropejskich kodeksów prawnych, w tym francuskiego (Kodeks Napoleona), austriackiego i niemieckiego. Z kolei kodeksy te wywarły wpływ na wiele innych krajów, takich jak Hiszpania, Egipt, Japonia, a nawet stan Luizjana.
W świecie zachodnim tylko Anglia, jej kolonie i kraje skandynawskie rozwinęły systemy prawne odmienne od systemu starożytnego Rzymu. Ale nawet te kraje zawdzięczają Rzymianom stworzenie wielu pojęć prawnych, zasad i praw, które rządzą życiem ich obywateli dzisiaj.
Do dyskusji i pisania
- Jak poniższe elementy przyczyniły się do rozwoju prawa rzymskiego?
a. patria potestas
b. Edykt pretora
c. sądy przysięgłych
d. cesarze
e. Chrześcijaństwo
- Wymień pięć idei prawa rzymskiego, które są Ci znane jako część amerykańskiego systemu prawa dzisiaj.
- Czy Rzymianie wierzyli w równość wobec prawa? Poprzyj swoją odpowiedź dowodami z artykułu.
Dalsze informacje
Łacina prawnicza Przegląd rzymskiego systemu prawnego i więzień wraz ze słownictwem i zadaniami.
Prawo rzymskie Artykuł z Encyklopedii Katolickiej.
Zasoby prawa rzymskiego Informacje o źródłach prawa rzymskiego i literaturze, nauczaniu prawa rzymskiego i osobach, które angażują się w badanie prawa rzymskiego.
A C T I V I T Y
Prawo narodów
Przez pewien czas prawo rzymskie stało się prawem świata zachodniego. Czy idea „prawa narodów” jest możliwa do zrealizowania w dzisiejszym świecie?
A. Poniżej znajduje się siedem ogólnych tematów. Utwórzcie małe grupy, aby napisać prawo międzynarodowe dla każdego z tych tematów. Spróbujcie napisać swoje prawa tak, aby były do przyjęcia dla większości narodów i kultur w dzisiejszym świecie. Na przykład, prawo dotyczące środowiska może brzmieć: Żadna osoba nie będzie mogła zniszczyć żadnego zagrożonego gatunku.
B. Następnie grupy powinny przedyskutować każdy temat, po kolei, podając powody, dla których uważają, że ich prawa powinny obowiązywać wszystkie narody w dzisiejszym świecie.
C. Na koniec klasa powinna przedyskutować, czy „prawo narodów” jest dobrym pomysłem, czy też nie.
Tematy dla Prawa Narodów
1. małżeństwo
2. religia
3. rząd
4. imigracja
5. terroryzm
6. środowisko
7. wojna
Link do Dodatkowej Lekcji
Więcej o