Nadat ik een decennium lang geologie had gedoceerd aan de Universiteit van Washington, schaamde ik me ervoor dat ik de diepe ravijnen nog niet had gezien waar enorme overstromingen uit de ijstijd massieve rotsen hebben uitgesleten om de scablands te vormen.
We reden de Columbia River over en reden verder naar het oosten, naar Moses Coulee, een canyon met verticale wanden van gelaagd basalt. We verzamelden de studenten op een kleine heuvel en vroegen hen hoe de kloof was ontstaan. Ze sloten onmiddellijk wind en gletsjers uit. De vallei was niet U-vormig zoals een typische gletsjervallei, en niemand van ons kon zich voorstellen hoe de wind een canyon uit harde basalt zou kunnen gutsen. Maar er waren ook geen rivieren of stromen. Na een tijdje wees ik erop dat we op een hoop grind stonden. Ik vroeg hoe die afgeronde granieten kiezels daar kwamen, terwijl de dichtstbijzijnde bron van graniet aan de horizon lag.
Wandelen door canyons in Oost-Washington, bezaaid met exotische rotsblokken, is een standaard excursie voor beginnende geologen. Het duurt even voor je weet wat je ziet. Een droge waterval van honderden meters hoog in het midden van de woestijn. Reusachtige kuilen waar nu geen rivier stroomt. Granieten rotsblokken geparkeerd in een basalt canyon. Geleidelijk vallen de tegenstellingen op hun plaats en ontvouwt zich een verhaal. Waar komen zwerfkeien ter grootte van een auto of een huis vandaan? Wat was de bron van het water dat ze verplaatste en de watervallen uithakte? Vandaag de dag kunnen zelfs beginnende geologen de gigantische overstromingen van Oost-Washington voor de geest halen.
Lang voor de ontdekking van de scablands wezen geologen de rol van catastrofale overstromingen af bij de interpretatie van de Europese geologie. Aan het eind van de 19e eeuw waren dergelijke ideeën niet alleen uit de mode, maar ook geologische ketterij. Toen J. Harlen Bretz in de twintiger jaren van de 20e eeuw bewijs vond voor gigantische overstromingen in het oosten van Washington, duurde het bijna de hele 20e eeuw voordat andere geologen hem geloofden. Geologen hadden het concept van grote overstromingen zo grondig verguisd, dat ze het niet konden geloven toen iemand er daadwerkelijk bewijzen voor vond.
Bretz was een klassiek veldgeoloog en gedurende zijn hele carrière een controversieel figuur. In 1925 presenteerde hij het verhaal van de reusachtige overstromingen in de regio, waarbij hij zag wat anderen eerst niet konden – en vervolgens niet wilden – zien. Hij bracht zijn hele leven door met het in elkaar puzzelen van het verhaal van hoe een razende muur van water van honderden meters hoog door oostelijk Washington raasde, diepe geulen uitsleet en vervolgens de kloof van de Columbia River naar beneden stortte als een watermuur die hoog genoeg was om de Willamette Valley van Oregon in een uitgestrekt binnenmeer te veranderen.
Bretz vond exotische granieten rotsblokken op basaltrotsen die honderden meters boven het hoogste geregistreerde rivierpeil uitstaken. In de scablands, een desolaat gebied zonder bodem, stuitte hij op droge watervallen en kuilen die honderden meters boven de moderne rivier uitstegen. Gigantische grindbars, afgezet in droge valleien, impliceerden diep, snelstromend water. Gestroomlijnde heuvels rezen als eilanden meer dan 100 voet boven de uitgegraven geulen uit.
Hij realiseerde zich dat het chaotische landschap was uitgesleten door een enorme vloed die diepe geulen had geknaagd door honderden meters massief basalt. De oude vloed had een enorme delta afgezet rond Portland, Oregon, waardoor de stroming in de Willamette-vallei werd gestuwd. Uiteindelijk realiseerde hij zich dat het water afkomstig kon zijn van een catastrofale afwatering van Lake Missoula, een oud, door gletsjers afgedamd meer in het westen van Montana.
Bretz werd belachelijk gemaakt tot 1940, toen geoloog Joe Pardee reusachtige rimpelingen beschreef op de bodem van Lake Missoula. De 50 voet hoge rimpelingen, zei hij, werden gevormd door snelstromende stromingen en niet door het trage bodemwater van een meer. Alleen het plotselinge falen van de gletsjerdam kan het meer van 2.000 voet diep hebben vrijgemaakt. Het catastrofale vrijkomen van 600 kubieke kilometer water door een nauwe opening zou alles op zijn pad wegvagen. In 1979, toen Bretz 97 jaar oud was, kende de Geological Society of America hem de hoogste onderscheiding toe, de Penrose Medal.
De erkenning van de Missoula vloed hielp andere geologen bij het identificeren van vergelijkbare landvormen in Azië, Europa, Alaska, en het Amerikaanse Midwesten, en ook op Mars. Er is nu overtuigend bewijs voor vele gigantische overstromingen in de oudheid, waarbij gletsjerdammen het keer op keer begaven: Aan het einde van de laatste ijstijd, zo’n 10.000 jaar geleden, veroorzaakten reusachtige met ijs bedekte meren in Eurazië en Noord-Amerika herhaaldelijk enorme overstromingen. In Siberië liepen rivieren over afwateringskanalen en veranderden hun loop. Het lot van Engeland als eiland werd bezegeld door erosie van glaciale overstromingen die het Engelse Kanaal uitsleten. Dit waren geen wereldwijde overstromingen zoals beschreven in het Genesisverhaal over Noach, maar meer gerichte catastrofale overstromingen die over de hele wereld plaatsvonden. Zij inspireerden waarschijnlijk verhalen als die van Noach in vele culturen, die van generatie op generatie werden doorgegeven.
Omdat verwoestende overstromingen een feit waren aan de randen van de grote ijskappen van de wereld, zijn de mensen in die gebieden er waarschijnlijk getuige van geweest. Vroege missionarissen in het oosten van Washington rapporteerden verhalen over een grote overstroming onder Yakima en Spokane stammen, die locaties konden aanwijzen waar overlevenden hun toevlucht zochten. Een legende van Ojibwa Indianen uit de omgeving van Lake Superior verhaalt over een grote sneeuwval in september aan het begin der tijden: Een zak hield de zonnewarmte vast tot een muis er een gat in knaagde. De warmte stroomde over, smolt de sneeuw en veroorzaakte een overstroming die tot boven de toppen van de hoogste dennenbomen reikte. Iedereen verdronk, behalve een oude man die in zijn kano ronddreef om dieren te redden. De inheemse bewoners van de Willamette-vallei vertelden verhalen over een keer dat de vallei volliep met water, waardoor iedereen gedwongen werd een berg op te vluchten voordat het water zich terugtrok.
Verschreven overlevenden van dergelijke gebeurtenissen hun verhalen door de eeuwen heen? Zou het bijbelse verhaal van Noach op een bepaald niveau echt kunnen zijn?
Tsangpo Kloof Vloed, Tibet
De legende: De plaatselijke folklore beschrijft een traditionele boeddhistische pelgrimstocht die een kleine piek omringd door meerterrassen omcirkelde. De pelgrims herdachten hoe Goeroe Rimpoche het boeddhisme naar Tibet bracht door een machtige demon uit het meer te verslaan en zijn huis droog te leggen, waardoor vruchtbare landbouwgrond vrijkwam. Een plaatselijke tempel, die bovenop een stapel oude meersedimenten ligt, heeft een opvallende muurschildering van Guru Rimpoche boven een meer bij de ingang van de kloof. De hoofdlama van de tempel gelooft dat de oceaan ooit heel Tibet bedekte.
Het bewijs: Tijdens een expeditie in 2002 bestudeerde geoloog David Montgomery hoe de Tsangpo-rivier ooit door rotsen sneed en zo ’s werelds diepste kloof uitsleet. Zijn team ontdekte oude oeverlijnen en 1.200 jaar oude stukjes hout in de sedimenten van het meer, daterend van rond de tijd dat Rimpoche in Tibet aankwam. Aan het begin van de kloof lag aan beide zijden van de vallei gletsjerpuin, wat bevestigt dat een enorme ijstong ooit van een nabijgelegen 25.000 voet hoge piek naar beneden stortte. Twee niveaus van terrassen die zich stroomopwaarts uitstrekten, wezen erop dat een muur van ijs en modder de rivier had afgedamd, waardoor een meer ontstond dat de vallei vulde. Toen het meer genoeg gevuld was om de dam te doorbreken, raasde een stormvloed van water door de kloof, waarbij alles op zijn weg werd weggespoeld.
Grand Canyon Flood
De legende: Een plaatselijke indianenstam, de Havasupai, schrijft het ontstaan van de kloof toe aan een catastrofale overstroming van de Coloradorivier, die plaatsvond toen de god Ho-ko-ma-ta een enorme regenstorm losliet. Een meer welwillende god, Pu-keh-eh, stopte zijn dochter in een uitgeholde boomstam om haar te redden van de monsterlijke stroming. Toen de vloed voorbij was, kroop ze eruit en werd moeder van de mensheid.
Het bewijs: De rotsen die in de wanden van de canyon zijn blootgelegd, kunnen niet tijdens één enkele vloed zijn ontstaan, omdat zij vele malen van kleur, korrelgrootte en samenstelling wisselen. Hoewel de canyon niet door overstromingen is ontstaan, zijn er aanwijzingen dat zij hem mede hebben gevormd. Enorme rotsblokken liggen honderden meters boven de rivier. Overstromingen die rotsblokken zo hoog kunnen laten aanspoelen, moeten spectaculair geweest zijn. Het doorbreken van afgekoelde lavadammen die de rivier opstuwden, kan deze catastrofale overstromingen hebben veroorzaakt. Maar deze overstromingen vonden tenminste 400.000 jaar geleden plaats, lang voordat de mens het continent bereikte. Het indiaanse verhaal over hoe de kloof is ontstaan, is blijkbaar een poging om mysterieuze landvormen te verklaren.
Zwarte Zee Vloed
De legende: In het verhaal van de Ark van Noach staat in het boek Genesis dat Noach leefde in een tijd dat alle andere mensen op aarde slecht waren. God werd kwaad en besloot een gigantische vloed te creëren om iedereen te doden behalve Noach en zijn familie. God zei tegen Noach dat hij een boot moest bouwen, een ark, groot genoeg voor hemzelf, zijn vrouw, zijn zonen, hun vrouwen, en ten minste twee van elk dier. Toen de ark was gebouwd, zond God een regenstorm die 40 dagen duurde. De zondvloed rees hoger dan de hoogste berg. Toen het water was weggetrokken, verlieten Noachs gezin en de dieren de ark en bevolkten zij de aarde opnieuw: Geologen weerlegden de mogelijkheid van een wereldwijde overstroming en wezen suggesties van de hand dat het verhaal over de zondvloed van Noach op feiten zou berusten. Toen, in 1993, gebruikten oceanografen Bill Ryan en Walter Pitman van de Columbia University sonar om de bodem van de Zwarte Zee te onderzoeken – en vonden bewijs dat het verhaal toch ondersteunde. Onder het oppervlak bevonden zich oude stroombeddingen, door rivieren uitgesleten ravijnen en kustlijnen. Hoge-resolutie seismische reflectieprofielen toonden een voormalig landoppervlak begraven in de zeebodemsedimenten. Boorkernen uit de zeebodem bevatten wortels van struiken, bedekt door zeeslib. Ryan en Pitman voerden aan dat de Middellandse Zee meer dan 7.000 jaar geleden begon te rijzen, waardoor de rotsen langs de Straat van Istanboel, een waterweg die vandaag de grens vormt tussen Europa en Azië, doorbraken. Door deze gebeurtenis mondde de Middellandse Zee uit in de Zwarte Zee, wat een catastrofale overstroming veroorzaakte.
Waren de vroege boeren in het gebied gedwongen om te vluchten toen hun wereld onder water verdween? Archeologen ontdekten dat het wassende water samenviel met het begin van de migratie van landbouwculturen naar Europa en de uiterwaarden van Mesopotamië. Waar ze ook vandaan kwamen, de eerste boeren arriveerden in Zuid Mesopotamië kort na het vollopen van de Zwarte Zee. Brachten zij het verhaal mee van een grote overstroming die hun wereld verwoestte?