Współczesna Ameryka Łacińska

By Olivia Singer

W połowie XX w, rozczarowani członkowie kleru i uciskane klasy społeczne Ameryki Łacińskiej zjednoczyły się, by na nowo zinterpretować rolę Kościoła katolickiego w codziennym życiu społecznym i odzyskać religię na rzecz dążenia do sprawiedliwości społecznej. Teologia wyzwolenia zachęcała do zerwania z elitarnym pojmowaniem Kościoła i przywrócenia kontroli ludziom. Angażując ubogich w ich własne wyzwolenie i oferując chrześcijaństwo jako narzędzie do stworzenia doskonalszego społeczeństwa, teologowie wyzwolenia radykalnie zmienili relacje nie tylko między Kościołem a państwem, ale także między Kościołem a ludźmi. Ruch ten, prowadzony przez nowatorskiego peruwiańskiego księdza Gustavo Gutiérreza, ożywił marginalizowanych ludzi w Peru i w całej Ameryce Łacińskiej, jednocześnie zachowując formalne podejście teologiczne. Choć ostatecznie sprzeciwiał się jej Watykan z powodu radykalnych poglądów, teologia wyzwolenia zarówno trwale włączyła Kościół w losy uciśnionych, jak i umożliwiła ubogim udział w przyszłości Kościoła katolickiego.

Powstanie teologii wyzwolenia

Przez cały XIX w, Kościół sprzymierzał się z klasami wyższymi i tylko w minimalnym stopniu zajmował się skargami biednych. Wielkie latynoamerykańskie ruchy niepodległościowe, które obiecywały wyzwolenie i nową nadzieję dzięki oddzieleniu się od imperium iberyjskiego, przyniosły korzyści jedynie elitarnemu sektorowi społeczeństwa, jasnoskórym kreolom (Tombs 27). Zasadniczo klasa kreolska przejęła luki w zarządzaniu pozostawione przez peninsulares i niewiele zrobiła, by złagodzić walkę klas niższych. Te nacjonalistyczne powstania podtrzymywały kościół katolicki, który miał tendencję do identyfikowania się z bogatymi (Brown 9-10). Ponieważ religia odegrała ważną rolę w podboju Ameryki Łacińskiej, Kościół w naturalny sposób sprzymierzył się z elitą rządzącą (Tombs 15). Zamiast być odbiciem ludzi, Kościół Katolicki działał jako uprzywilejowany model sukcesu i władzy.

Na początku XX wieku, pomimo konsekwentnego wzmacniania społecznego status quo, Kościół zaczął wykazywać oznaki niewielkich ruchów w kierunku tradycji społecznej. Kościół przeszedł od prostego zachęcania do indywidualnej dobroczynności do uznania sprawiedliwości rozdzielczej i społecznej. Zainspirowany przez Rerum Novarum (O nowych sprawach) Leona XIII z 1891 roku, koncepcja „opcji dla ubogich” lub specjalnych względów dla klas niższych zaczęła stawać się bardziej widoczna (Tombs 44). Przez cały ten okres państwa Ameryki Łacińskiej doświadczały rosnącej urbanizacji i industrializacji, w miarę jak rosły wysiłki zmierzające do stworzenia bardziej niezależnego systemu gospodarczego poprzez programy nacjonalizacyjne, takie jak substytucja importu (Skidmore, Smith i Green 358). Tak szybkie zmiany gospodarcze doprowadziły do rosnącej presji na podobne reformy polityczne i społeczne (Tombs 49-50). Szybkie zmiany zmusiły Kościół do pozostania w tyle lub przewartościowania swoich praktyk, jeśli chciał utrzymać swoją pozycję wpływów. Jednym z najważniejszych przejawów zmieniającej się ideologii religijnej było pojawienie się ruchu Akcji Katolickiej. W Peru ruch ten był kierowany przez Holguina z Arequipy i Farfana z Cusco, którzy ustanowili pewien rozdział między Kościołem a państwem i wprowadzili bardziej wojowniczy katolicyzm (Peña 1994, 39). Ta początkowa organizacja pomogła połączyć działaczy społecznych i lewicowców, którzy później pracowali nad stworzeniem teologii wyzwolenia (Peña 1995, 2). Ruch Akcji Katolickiej przyczynił się do zmiany roli religii w społeczeństwie, łącząc Kościół z działaniami politycznymi. Zmiany te leżały u podstaw rosnącego pragnienia zerwania lojalności między Kościołem a bogatymi. Powoli Kościół zaczął dostrzegać możliwość odegrania kluczowej roli w świecie uciśnionych (Brown 9-10).

Wśród tych uczestników ruchu Akcji Katolickiej był Gustavo Gutiérrez, najbardziej znana postać w założeniu i propagowaniu teologii wyzwolenia (Peña 1994, 39). Gutiérrez był peruwiańskim teologiem i księdzem, wyświęconym w 1959 roku. Będąc w części Indianinem Quechua, Gutiérrez nie należał do arystokracji Limy, lecz wywodził się z klasy uciskanej. Dzięki swoim zdolnościom intelektualnym i sukcesom na Uniwersytecie San Marcos, Gutiérrez otrzymał możliwość odbycia studiów magisterskich w Louvain w Belgii i w Lyonie we Francji, gdzie poznał kanon tradycyjnej teologii europejskiej (Brown 22). To doświadczenie zagraniczne dało Gutiérrezowi cenne umiejętności intelektualne i zrozumienie tradycyjnej teologii. Później taka formalna wiedza o katolickiej strukturze i nauce, w połączeniu z poglądami popularnego elektoratu, pozwoliła na skuteczne organizowanie i wprowadzanie dramatycznych zmian (Peña 1994, 38). Po powrocie z Europy Gutiérrez zaczął zdawać sobie sprawę, jak mało teorie, których nauczył się za granicą, mają zastosowanie do obecnej sytuacji ubóstwa i ucisku w Ameryce Łacińskiej (Peña 1995, 5). Teksty, które studiował, opisywały dogłębnie drogę do zbawienia, ale w niewielkim stopniu skupiały się na fizycznej sytuacji ubogich. Gutiérrez czuł, że Kościół ma obowiązek dostrzec te strukturalne niedoskonałości i pomóc zubożałym w Ameryce Łacińskiej. Mając nadzieję na zajęcie się tą niesprawiedliwością społeczną, Gutiérrez został świeckim działaczem Akcji Katolickiej jako doradca archidiecezjalny, a później krajowy doradca UNEC (Narodowy Związek Studentów Katolickich) (Klaiber 238). Praca dla tego ruchu umożliwiła Gutiérrezowi zdobycie istotnych kontaktów i możliwości nawiązywania kontaktów, które później pomogłyby w rozpowszechnianiu teologii wyzwolenia.

Pod wpływem rewolucji kubańskiej z 1959 roku i rosnącego nacisku na podobne zmiany, postępowi członkowie duchowieństwa zaczęli spotykać się, aby dyskutować o przyszłości Kościoła i jego roli w polityce społecznej. CELAM, czyli Konferencja Episkopatu Ameryki Łacińskiej, pracowała nad tym, by skłonić Drugą Ekumeniczną Radę Watykańską (Vaticanum II), serię spotkań w latach 1962-1965, które skupiały się na jedności i odnowie Kościoła, do zajęcia bardziej postępowego stanowiska. Vaticanum II był międzynarodową konferencją, na której katolickie osobistości religijne wysokiego szczebla przemyślały politykę Kościoła i przedyskutowały procesy modernizacji (Vaticanum II Online Documents). W 1968 roku, CELAM zorganizował spotkanie w Medellin, w Kolumbii, z nadzieją na wsparcie podstawowych wspólnot kościelnych i kontynuację reformy Kościoła (Sigmund 23). To właśnie na tej konferencji Gustavo Gutiérrez po raz pierwszy przedstawił termin „teologia wyzwolenia” w referacie zatytułowanym „Toward a Theology of Liberation”, w którym wyartykułował zaangażowanie w działania i wyraził znaczenie teologii jako krytycznej oceny, stwierdzając, że „teologia jest refleksją” (Tombs 105). Koncepcje przywołane podczas tego wykładu w 1968 roku zostały wyraźniej wyłożone w jego opus magnum z 1971 roku, „A Theology of Liberation”. W atmosferze nasilających się reform klerykalnych teologia wyzwolenia wyłoniła się jako nowy sposób „bycia człowiekiem i chrześcijaninem” (Gutiérrez w Gibellini, 2). Wysoce usieciowiona grupa postaci religijnych rozpoczęła ruch mający na celu dostosowanie chrześcijaństwa do potrzeb ubogich.

Główne składniki teologii wyzwolenia

Teologia wyzwolenia stara się zrozumieć chrześcijaństwo i religię poprzez zbawczy proces wyzwolenia. Taka teologia „nie poprzestaje na refleksji nad światem, ale raczej stara się być częścią procesu, poprzez który świat jest przekształcany” (Gutiérrez 1973, 12). Zachęca się ludzi, by stali się aktywnymi podmiotami własnego losu i w efekcie wyzwolili się z więzów niesprawiedliwości. Teologia ta wykracza poza rozwój i obejmuje trzy odrębne poziomy prawdziwej wolności lub wyzwolenia, reprezentujące aspiracje uciskanych ludów, sposób patrzenia na historię i nowe podejście do interpretacji biblijnej (Gutiérrez 1973). Na pierwszym poziomie ubodzy mieli wyzwolić się z wyzysku ekonomicznego. Przezwyciężenie ubóstwa stało się podstawowym założeniem teologii wyzwolenia. Na drugim poziomie nadzieją było wyzwolenie od fatalizmu, uznanie wolnej woli. Wreszcie, na poziomie teologicznym, wyzwolenie od grzechu miało zaowocować ostatecznym wyzwoleniem i komunią z Bogiem (Tombs 123-125). Przyjęcie tych trzech założeń pomogło rozpoznać różne sposoby, w jakie można zastosować katolickie nauczanie, tworząc przestrzeń dla wyzwolenia zarówno w sensie ekonomicznym, jak i duchowym.

Tworząc proces przezwyciężania historycznych ograniczeń, teologia wyzwolenia przedstawiła możliwość wyzwolenia na poziomie politycznym, egzystencjalnym i teologicznym (Tombs 125). Zamiast skupiać się wyłącznie na potencjale życia pozagrobowego, teologowie wyzwolenia zachęcali do dążenia do satysfakcjonującego życia na ziemi. Proponując „preferencyjną opcję dla ubogich”, Kościół był zachęcany do rozszerzenia swojej działalności, aby bezpośrednio zająć się zmaganiami zubożałych i pracować konkretnie nad złagodzeniem „fizycznego i duchowego ucisku” (Sigmund 21-22). Zamiast małych, nieskutecznych reform, teologia wyzwolenia popierała pracę na rzecz zmian systemowych, a nawet możliwość rewolucji jako sposobu na uwolnienie ubogich od ucisku (Hillar). Choć nie zachęcano do przemocy, usprawiedliwiano ją jako ewentualną ostateczność lub konieczność rewolucji (Lynch 1991). Po raz pierwszy formalna teologia religijna wykorzystała interpretację biblijną do promowania politycznego i społecznego wpływu Kościoła na upodmiotowienie ubogich.

Tradycyjna opozycja wobec ruchu

W miarę jak rosła liczba zwolenników teologii wyzwolenia, Watykan czuł się coraz bardziej zagrożony związkami tego ruchu z radykalnymi ruchami i tendencjami lewicowymi. Kongregacja Nauki Wiary, będąca częścią watykańskiego urzędu, wydała szereg krytycznych instrukcji, które kwestionowały biblijne wykorzystanie ruchu i jego nacisk na marksistowskie koncepcje walki klas. Ówczesny prefekt Joseph kardynał Ratzinger (obecnie papież Benedykt XVI) napisał, że celem instrukcji jest ostrzeżenie osób religijnych i wiernych przed „wypaczeniami i ryzykiem wypaczenia, szkodliwymi dla wiary (…), spowodowanymi przez pewne formy teologii wyzwolenia, które w sposób niewystarczająco krytyczny posługują się pojęciami zapożyczonymi z różnych nurtów myśli marksistowskiej” (CDF Vatican Website). Watykan uważał, że związek między ruchem a marksizmem jest niezgodny z nauką katolicką. Marks zachęcał do walki klas i zaburzeń społecznych, które kłóciły się z tradycyjnym porządkiem i stabilnością Kościoła (Peña 1995). Watykan obawiał się, że te formy społecznego niepokoju i kwestionowania osłabiłyby siłę i wpływy Kościoła.

Jednakże związki między marksizmem a teologią wyzwolenia nie są tak jednoznaczne, jak próbowali to argumentować krytycy. Chociaż teologia wyzwolenia uznaje moc człowieka jako pana własnego losu i proponuje rewolucyjną praxis w sposób podobny do marksizmu, teologii wyzwolenia brakuje wielu fundamentalnych aspektów marksizmu. Teologia wyzwolenia próbuje czerpać z pewnych aspektów teorii marksistowskiej, negując jednocześnie inne, co stoi w bezpośredniej sprzeczności z wymogiem Marksa, aby jego dzieło było traktowane jako całość. Teologia ta nie wysuwa żadnych roszczeń wobec niezgodności między religią a empiryzmem i podtrzymuje doktrynę chrześcijańską, której Marks zdecydowanie się sprzeciwiał. Przy dokładniejszym porównaniu jedyny wyraźny związek między marksizmem a teologią wyzwolenia polega na skupieniu się na upodmiotowieniu ubogich i walce klas (Lynch 20, 26). Pomimo dość skąpych teoretycznych powiązań między nimi, słowa takie jak rewolucja i socjalizm łączyły i nadal łączą teologię wyzwolenia z wysoce kontrowersyjną i często obawiającą się doktryną Marksa, uniemożliwiając szerszą akceptację i formalne zatwierdzenie przez Watykan. Sprzeciwiając się pojęciu walki klas, zwolennicy tradycyjnej teologii uważali, że promowanie przez ten ruch „kościoła ludowego” może podkopać instytucje katolickie poprzez odejście od klasycznej doktryny i osłabienie autorytetu katolickich nauk (Peña 1995).

Do pewnego stopnia obawy Watykanu zostały rzeczywiście wprowadzone w życie przez ruch teologii wyzwolenia poprzez tworzenie Chrześcijańskich Wspólnot Bazowych (CEB) i warsztatów refleksji teologicznej. Chrześcijańskie Wspólnoty Bazowe były małymi grupami chrześcijańskimi prowadzonymi przez osoby świeckie w poszczególnych miastach lub małych obszarach, które wcielały w życie nauki teologii wyzwolenia. Zachęcały one do powszechnego uczestnictwa i starały się unikać problemów duszpasterskich, kładąc nacisk na pracę społeczną i wsparcie. CEB uczyły chłopów podstawowych umiejętności, takich jak czytanie i pisanie, wraz z naukami religijnymi, starając się ich upodmiotowić i wyzwolić (Hillar). Dzięki tym grupom ubodzy byli w stanie zorganizować się i stworzyć poczucie jedności, które pozwoliło na kwestionowanie społeczne. W późniejszym okresie ruchu, wspólnoty bazowe nie tylko działały jako środek rozpowszechniania teologii wyzwolenia, ale także jako środek inspiracji dla ruchu teologii wyzwolenia. CEB pozwalały ubogim kierować ruchem i podkreślać walkę uciśnionych (Tombs 199).

Podobnie do CEB, Gustavo Gutiérrez zorganizował Jornadas de Reflexión (Warsztaty Refleksji Teologicznej). Warsztaty te, odbywające się przez całe lato, umożliwiały dyskusję na temat teologii wyzwolenia i tworzyły przestrzeń do dialogu między aktywistami, teologami i wszystkimi, którzy byli zainteresowani poznaniem tej teologii. Rozpoczęte w 1971 roku z dwustoma uczestnikami, warsztaty rozrastały się w latach 70. i 80., by w 1987 roku osiągnąć liczbę 2 496 uczestników (Peña 1994, 42). Warsztaty stworzyły przestrzeń dla powszechnej wymiany i pozwoliły na głębsze wyjaśnienie koncepcji ruchu. Poczucie siły i autonomii, jakie CEB i Warsztaty Refleksji Teologicznej stworzyły w klasach niższych, było dokładnie tym, czego obawiał się Watykan. Zdolność ubogich do pracy nad redefinicją własnego losu i własnych relacji z Kościołem była przykładem utraty tradycyjnego autorytetu, o której mówił Ratzinger. Jednakże, zamiast obawiać się odstępstwa od wiary chrześcijańskiej, to upodmiotowienie ubogich i włączenie popularnego sentymentu stworzyło bardziej namacalny sposób dla uciśnionych na dostęp i interakcję z ich chrześcijaństwem. Chociaż opozycja obawiała się tego upodmiotowienia, teologia wyzwolenia i jej programy niezaprzeczalnie wykształciły i poprawiły życie niższych klas społecznych, dostarczając im możliwości i narzędzi do bardziej aktywnego zajęcia się ich własną sytuacją.

Ostatni upadek i trwały wpływ teologii wyzwolenia

Pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku dziewięćdziesiątych ruch zaczął tracić impet, ponieważ pojawiły się nowe problemy ekonomiczne i społeczne, którymi teologia wyzwolenia nie mogła się bezpośrednio zająć. Nawet niegdyś „new-age’owe” teorie wyzwolenia zaczęły wydawać się przestarzałe, ponieważ koncepcje rewolucji i nadzieje zubożałych zmieniły się wraz z upadkiem muru berlińskiego i ciągłym wzrostem neoliberalizmu (Tombs 272). Ciągłe naciski Watykanu przeciwko ruchowi zaczęły zbierać swoje żniwo. Argumentując, że teologia wyzwolenia może prowadzić do rozłamu i nadmiernej koncentracji na materialnym sukcesie, opozycja była w stanie skutecznie podważyć bardziej szlachetne cele tego ruchu (Lynch 1994, 3). Dowodem na to, że ruch był wyraźnie w odwrocie, mogą być częste zmiany, którym zaczął ulegać, pozostawiając niewiele pewności co do jego prawdziwego kierunku. Nowe skupienie na duchowości dodało wymiar „pozaświatowy”, którego teologowie wyzwolenia długo starali się unikać. Argumentując, że ruch ten sekularyzował wiarę chrześcijańską i skutecznie pozbawił katolicyzm związku z życiem pozagrobowym, Jan Paweł II i inni wybitni przywódcy religijni byli w stanie stłumić ruch i zaalarmować ludzi na tyle, by kojarzyli teologię wyzwolenia z utratą wiary (Lynch 1994, 10). W latach 80. katolicka prawica zaproponowała teologię pojednania w bezpośredniej opozycji do teologii wyzwolenia. Wspierana przez Watykan, teologia pojednania sugerowała, że poprzez pojednanie się z Bogiem i z innymi można uniknąć konfliktów i ominąć walkę klas (Peña 1995, 23). Zasadniczo Watykan i bardziej tradycyjne sekty katolicyzmu zaproponowały rozwodnioną wersję teologii, która unikała fizycznych i społecznych zakłóceń, jakie niosło ze sobą wyzwolenie.

Pomimo ostatecznego spadku popularności, teologia wyzwolenia na zawsze zmieniła rolę Kościoła w Peru i całej Ameryce Łacińskiej. Dając głos i poczucie upodmiotowienia zubożałym, teologia wyzwolenia obarczyła Kościół odpowiedzialnością za dobrobyt klasy niższej, uznając zasadniczą rolę sprawiedliwości społecznej w nauczaniu chrześcijańskim. Ruch ten na nowo przemyślał struktury władzy w społeczeństwie latynoamerykańskim i pokazał, że religia może promować wysoce upolitycznione kampanie. Chociaż perspektywa radykalnych zmian zaniepokoiła Watykan, potencjał powstania ostatecznie włączył głosy ubogich do dyskursu religijnego. Osoby religijne, takie jak Gustavo Gutiérrez, pomogły wykorzystać formalne wykształcenie duchownych do włączenia wyzwolenia klasy robotniczej do interpretacji biblijnej. Zwolennicy tego ruchu domagali się, aby Kościół wyszedł poza zwykłą działalność charytatywną w kierunku bardziej aktywnej roli w promowaniu sprawiedliwości społecznej. Teologia wyzwolenia przeniosła punkt ciężkości Kościoła z wyłącznie wiecznego zbawienia na bardziej palącą konieczność ziemskiego wyzwolenia ubogich z ucisku i cierpienia.

*********

Anotowane dzieła cytowane:

Brown, Robert McAfee. Gustavo Gutiérrez. Atlanta: John Knox, 1980.

Ta książka zapewnia nowatorskie spojrzenie na życie jednego z twórców teologii wyzwolenia, Gustavo Gutiérreza. Książka skupia się przede wszystkim na opisaniu ruchu jako ruchu ludowego i uznaniu Gutiérreza za jednego z ludzi. Walczy z podawaniem wyłącznie zorientowanej na fakty relacji biograficznej, szukając głębszych wątków i wzorców.

„Dokumenty Soboru Watykańskiego II.” Archiwum Stolicy Apostolskiej. Web. 10 maja 2010. <http://www.vatican.va/archive/hist_councils/ii_vatican_council/index.ht>.

Na tej stronie internetowej znajdują się wersje online niektórych dokumentów powstałych podczas spotkań Vaticanum II. Obejmują one stenogramy niektórych konferencji oraz ogólne deklaracje powstałe w wyniku spotkań.

Gutiérrez, Gustavo. A Theology of Liberation: History, Politics, and Salvation.Maryknoll, N.Y.: Orbis, 1973

Ta książka jest magnum opus teologii wyzwolenia. Napisana przez założyciela ruchu, Gustavo Gutiérreza, książka ta przedstawia główne elementy teologii, dostarczając wyjaśnień teoretycznych i perspektywy historycznej. Praca ta była przełomowym dziełem, które w zasadzie zapoczątkowało bardziej formalnie opublikowany aspekt ruchu.

Gutiérrez, Gustavo. „Praxis wyzwolenia i wiara chrześcijańska”. Ed. Rosino Gibellini.Granice teologii w Ameryce Łacińskiej. (La Nuova Frontiera Della Teologia in America Latina, Engl.) Ed. by Rosino Gibellini. 1979.

Ten rozdział jest napisany przez założyciela teologii wyzwolenia, Gustavo Gutiérreza. Praca koncentruje się głównie na praxis wyzwolenia i relacji między działaniem a wiarą chrześcijańską. Nakreśla niektóre z głównych elementów teologii wyzwolenia.

Hillar, Marian. „Liberation Theology: Religious Response to Social Problems. A Survey.” Ed. Marian Hillar i H. Richard. Leuchtag. Humanizm i problemy społeczne: Anthology of Essays. Houston: Humanists Involved in Greater Houston, 1993.

Ten artykuł dostarcza bardzo skutecznego, krytycznego przeglądu teologii wyzwolenia z wyjaśnieniem jej powstania i upadku wraz z głównymi cechami ruchu. Sekcje są podzielone na różne tematy teologii wyzwolenia, takie jak pierwszeństwo praxis przed teorią czy historia jako przedmiot zainteresowania teologii.

Klaiber, Jeffrey L. Kościół katolicki w Peru, 1821-1985: historia społeczna. Washington, D.C.: Catholic University of America, 1992.

Ta książka zapewnia kompleksowe spojrzenie na zmiany, które zaszły w peruwiańskim Kościele katolickim od 1821 do 1985 roku. Obejmuje wszystkie najważniejsze ruchy i wydarzenia, których Kościół doświadczył w tym okresie.

Lynch, Edward A. Religion and Politics in Latin America: Liberation Theology and Christian Democracy. New York: Praeger, 1991.

Lynch skupia większość sekcji na teologii wyzwolenia, omawiając sprzeczne relacje między Marksem a ruchem. Argumentuje, że teologia wyzwolenia czerpie o wiele więcej z Engelsa niż z Marksa.

Lynch, Edward A. „The Retreat of Liberation Theology.” The Homiletic & PastoralReview, Feb. 1994.

W tym artykule Lynch nakreśla niektóre z przyczyn ostatecznego odwrotu teologii wyzwolenia. Skupia się na niezdolności ruchu do utrzymania popularnego poparcia oraz na wpływie Watykanu na koniec Kościoła.

Peña, Milagros. „Liberation Theology in Peru: An Analysis of the Role of Intellectuals in Social Movements.” Journal for the Scientific Study of Religion 33.1 Mar.1994: 34-45. JSTOR.

Ten artykuł opisuje wpływ, jaki na ruch mieli wykształceni w Europie intelektualiści, tacy jak Gustavo Gutiérrez. Peña argumentuje, że ich formalne wykształcenie znacznie poprawiło skuteczność ruchu i pozwoliło na szersze uznanie.

Peña, Milagros. Theologies and Liberation in Peru: the Role of Ideas in Social Movements (Teologie i wyzwolenie w Peru: rola idei w ruchach społecznych). Philadelphia: Temple UP, 1995.

Ten artykuł zapewnia bardziej dogłębne spojrzenie na niektóre z argumentów, które Peña obejmuje w swoim artykule. Przygląda się roli intelektualistów takich jak Gutiérrez, a także dostarcza znakomitego opisu opozycji wobec ruchu wraz z jasnym opisem powstania teologii pojednania.

Ratzinger, Joseph Kardynał. „Instrukcja o niektórych aspektach 'teologii wyzwolenia'” Watykańska Kongregacja Nauki Wiary. Web. 10 May 2010. <http://www.vatican.va/roman_curia/congregations/cfaith/documents/rc_con_cfaith_doc_19840806_theology-liberation_en.html>.

Dokument ten jest internetową wersją oryginalnej instrukcji wydanej przez ówczesnego prefekta Josepha kardynała Ratzingera. Wyraźnie wyraża on niektóre główne obawy Watykanu wobec teologii wyzwolenia, zauważając, że jej bezkrytyczny związek z Marksem może spowodować odstępstwo od tradycyjnego nauczania katolickiego.

Sigmund, Paul E. „The Development of Liberation Theology: Continuity of Change?”. Ed. Richard L. Rubenstein i John K. Roth. The Politics of Latin American Liberation Theology: the Challenge to U.S. Public Policy. Washington, D.C.: Washington Institute, 1988.

Ten artykuł omawia powstanie teologii wyzwolenia, omawiając historię ruchu, środowisko, w którym się ukształtował i krytyków ruchu. Sigmund omawia Watykan, a konkretnie sprzeciw byłego prefekta Josepha kardynała Ratzingera wobec teologii.

Skidmore, Thomas E., Peter H. Smith, and James Naylor Green. Modern Latin America. New York: Oxford UP, 2010.

Ta książka zapewnia stosunkowo kompleksowe pokrycie historii współczesnej Ameryki Łacińskiej. W niniejszym artykule wykorzystano część dotyczącą systemów gospodarczych w Ameryce Łacińskiej, aby zapewnić pewne zrozumienie zmian gospodarczych w kierunku ISI i neoliberalizmu, które miały miejsce w Peru.

Tombs, David. Latin American Liberation Theology. Boston: Brill Academic, 2002.

Ta książka dostarcza niezwykle szczegółowej anaylsis powstania i upadku teologii wyzwolenia w Ameryce Łacińskiej. Daje dogłębne spojrzenie na sposób, w jaki teologia wyzwolenia zdobyła popularność i podobnie wyjaśnia, w jaki sposób teologia wyzwolenia wyszła z mody. Daje również szczegółowe wyjaśnienie samej teologii.